«لحن»
لحن از عناصر بسیار مهم در داستان است، تا جایی که توجه به آن از عوامل مهم پرجاذبه نمودن داستان به شمار میرود. در فیلمنامهی «حاجی واشنگتن»، عنصر لحن با دقت کافی و با توجه به ویژگیهای شخصیتی افراد مورد توجه قرار گرفته است، به طوریکه از لحن افراد میتوانیم به ویژگیهای روحی و اجتماعی آنان پی ببریم؛ برای نمونه:
لحن «حاجی حسینقلی میرزا»:
لحن حاجی واشنگتن لحنی ادبی و فخیم، همراه با اعتماد به نفس و آرامش است. رسمی و ادبی بودن لحن او به دلیل انتصابش به دربار است.
* «حاجی: چند بیت از مولا، به صوت مثنوی عرض شد، در نظر آمد. تفریحاً، نه به قصد قمار، بساط تخته نرد چیده شد، تاس ریختند، شش و بش آمد. از سر جد، نه وقت گذرانی، ساعتی نثر مشق کردند، به دقت و حوصله تمام، که دست خط مبارک در دوسیه اسناد، فی لحظه ضبط شد به رسم یادبود. تقریر فرمودند، عالم از ناله عشاق مبادا خالی، تفالی زدم از دیوان خواجه، این غزل درآمد بدین مطلع:
…شاه شمشاد قدان، خسرو شیرین دهنان/ که به مژگان شکند قلب همه صف شکنان…» (مجموعه آثار علی حاتمی:756)
حاجی آرامش لحن خود را حتی در لحظاتی که دچار اندوه فراوان است نیز از دست نمیدهد.
* «حاجی: آهو نمیشوی به این جست وخیز گوسفند، آئین چراغ خاموشی نیست، قربانی خوف مرگ ندارد، مقدر است. بیهوده پروار شدی، کمتر چریده بودی بیشتر میماندی، چه پاکیزه است کفنت، این پوستین سفید حنا بسته، قربانی، عید قربان مبارک، دلم سخت گرفته، دریغ از یک گوش مطمئن، به تو اعتماد میکنم همصحبت. چون مجلس، مجلس قربانی است و پایان سخن وقت ذبح تو، چه شبیهه چشمهای تو به چشمهای دخترم، مهرالنسا، ذبح تو سخته برای من. اما چه کنم وقتی یک قصاب مسلمان آداب دان نیست.» (مجموعه آثار علی حاتمی:748)
لحن «دیلماج»:
دیلماج تا زمانی که در نزد حاجی واشنگتن خدمت میکرده است، لحن سخن گفتنش چونان زیردستی مطیع بوده است و این لحن را تا زمان حصول هدفش یعنی گرفتن اجازهی حاجی برای تحصیل طب، حفظ میکند. وی پس از جلب رضایت حاجی و رسیدن به خواستهی قلبی خود، لحن واقعی خود را آشکار میسازد؛ این لحن را که معرف کامل شخصیت او نیز به شمار میرود، در دیدار نهاییاش با حاجی می بینیم. لحن او پر از گوشه و کنایههای تلخ و گزنده، همراه با توهینهای بیادبانه است:
* «دیلماج:… دیوانهی غشی، گنگ حیران، بهت تو حیرت عارفان نیست، در چه ماندهای. درمانده در خود صُمٌ بُکم. چوب دار و منبر را از یک درخت میسازند. عذر بخت نیست شور بختی، تقدیر بهانهی دست بدبختهاست. ولله ما با هم آمدیم، اصلا تو چرا آمدی، سرنگون؟ تو برمیگردی از یک سفر پرزحمت، بی حاصل، من ماندنی هستم با رجعتی نامعلوم، هروقت مصلحت بود برمیگردم…. .به من چه، من فقط می خواهم، بار خود را به منزل برسانم، تو هم مأموری شراب شاه را از مارسی برسانی تهران، تا اینجا حمال شرابی، همسنگ طاووس خانم یهودی….» (مجموعه آثار علی حاتمی:762)
«فضا و رنگ»
عناصر و عواملی نظیر «صحنه»، «لحن» و «گفتگو» در ایجاد فضاهای مورد نظر نویسنده، نقش مهم و اساسی دارند. در فیلمنامهی «حاجی واشنگتن»، عناصر «توصیف»، «گفتگو» و «صحنه» بیش از سایر عوامل در خلق فضا و رنگ مورد نظر نویسنده دخالت داشته اند. در زیر هریک از این سه عنصر را مورد بررسی قرار میدهیم.
- توصیف: این عنصر موثر در خلق فضا و رنگ را به دو قسمت «توصیفات بیرونی» و «توصیف حالات درونی» تقسیم میکنیم.
الف) توصیفات بیرونی: توصیفات بیرونی شامل توصیف مکانهایی است که شخصیتها در آن قرار میگیرند یا حوادث در آنها اتفاق میافتند. در فیلمنامهی «حاجی واشنگتن»، عواملی نظیر محدودیت مکان و عدم ورود شخصیتهای جدید به داستان در ایجاد فضای سرد، یکنواخت و دلتنگکننده تأثیر فراوان دارد. اکثر صحنهها در سفارتخانهی خلوت و خالی از سکنه و مراجعهکننده اجرا میشوند و این عدم تنوع، حس کسالت و اندوهگینی را به نحوی بسیار شایسته و موفقیتآمیز به خواننده انتقال میدهد.
ب) توصیف حالات درونی افراد: بهترین و اصلیترین نمونهی این مورد، حالات درونی «حاجی واشنگتن» است. نویسنده درنمایش حالتهای گوناگون درونی وی، بهویژه از طریق گفتارهایش، بسیار موفق عمل کرده است؛ برای مثال:
حالت دلتنگی:
دلتنگی او برای «مهرالنسا» را در تهیهی عروسک فرنگی و بردن آن به اتاق خواب و نوازش و محبتکردن به آن و همچنین در صحبت با قاب عکس دخترش مشاهده میکنیم. در صحنههایی که حاجی، تنها و بیکار در سفارتخانه به سر میبرد و با خود صحبت میکند، حالت تنهایی و افسردگی و بیحاصلیای که دچارش شده را درک میکنیم.
* «حاجی: من حاج حسینقلی، پسر هفتم میرزا آقاخان نوری، سفیر کبیر ناصرالدین شاه در ینگهدنیا، پدر تنها اولادم مهرالنسا، اولادم منحصر به همین دختر است، روزگار ایران را تباه و سیاه میبینم، خدا به همه رحم کند، دنیا محل عبرت است، رفتند همه، ما هم می رویم.» (مجموعه آثار علی حاتمی:750)
بهویژه، در گفتگوهای درونی مطولش در صحنهی ذبح گوسفند، این حالات به بهترین شکل نشان داده شدهاند.
نواختن ساز «سهتار» به عنوان یک ساز حسی، کاربرد درخشانی در القای حس تنهایی حاجی به مخاطب دارد؛ گرچه ساز زدن «حاجی» در متن فیلمنامه به چشم نمیخورد اما در خود فیلم به نمایش در آمده است؛ در متن فیلمنامه تنها موردی که به نوازندگی حاجی اشاره شده، صحنهای است که به قصد سرگرمکردن «پرزیدنت» تار به دست میگیرد و در حالی که مینوازد آواز سر میدهد.
حالت پشیمانی:
این حالت را نیز در صحنهی قربانیکردن گوسفند و در گفتگوی درونی طولانیاش میبینیم؛ بهویژه در جملات آغازین آن که حاجی در تشبیهی ظریف و هنرمندانه خود را به گوسفند مانند میکند:
* «حاجی: … بیهوده پروار شدی، کمتر چریده بودی بیشتر میماندی.» (مجموعه آثار علی حاتمی:748)
همچنین در جملات پایانی این عقدهگشایی درونی:
* «حاجی: من حاج حسینقلی، بنده درگاه، آدم ساده باده، قانع به نوکری، امیدوار به الطاف همایونی، حاجی رو ضایع کردند الحق، از این دست شدیم: سخت، دودل، بزدل، مردّد، مریض، مفسد، رسوا، دورو، دغل، متملّق، حاجی به شوق کدام کعبه قربان کردی؟» (مجموعه آثار علی حاتمی:749)
- گفتگو:
عنصر گفتگو در ایجاد فضای داستان نقش اساسی دارد. ازجمله گفتگوهایی که در این فیلمنامه در خلق فضای داستان نقش اساسی دارند، عبارتند از:
الف) گفتگوهای درونی حاجی با خود: این گفتگوها در خلق فضای غمگین، افسرده و ناامیدانه بسیار مفیدند. مخاطب از طریق این گفتگوها خود را در فضای سرد و اندوهگینی که حاجی در آن به سر میبرد، احساس میکند.
ب) گفتگوی «مهرالنسا» با باد: این گفتگو که به قصد پیغام رساندن به پدر انجام پذیرفته، فضای اندوهگین و پر از دلتنگی را ایجاد میکند و حس ترحم خواننده را نسبت به «مهرالنساء» بر میانگیزد.
3.صحنه: صحنه یکی از مهمترین عواملی است که در ایجاد فضاهای گوناگون در فیلمنامهی «حاجی واشنگتن» مؤثر است. به عنوان مثال:
- صحنهی ورود ناگهانی «پرزیدنت» به سفارتخانه: در این صحنه حالت غافلگیریای که به «حاجی حسینقلی» به دلیل ورود غیرمنتظرهی رئیس جمهور دست داده است، بهخوبی به خواننده منتقل میشود. این صحنه، فضایی غافلگیرانه همراه با نوعی هول و ولا را دربرابر این پرسش که سبب ورود «پرزیدنت» به سفارتخانه چیست، ایجاد میکند.
- صحنهی پذیرایی «حاجی» از «پرزیدنت»: این صحنه فضایی توأم با دستپاچگی و اضطراب را ایجاد میکند.
- صحنهی ممانعت حاجی از درخواست «وزیر امور خارجه»: این صحنه فضایی توأم با هول و ولا را نسبت به چگونگی عواقب این نافرمانی، ایجاد میکند.
- صحنهی درگیری «حاجی» با «دیلماج»: فضایی نا آرام و متشنج را ایجاد میکند.
- صحنهی سخنرانی «حاجی» در نزد «پرزیدنت»: فضایی رسمی و درباری را ایجاد میکند.
- صحنهی قربانی گوسفند: این صحنه در خلق فضایی توأم با انزجار و خشم و ناخشنودی بسیار موثر است. از زیباییهای هنرمندانهی این صحنه این است که نویسنده، این خشم و خشونت را در احساس آن لحظهی «حاجی» به رفتار دربار مرکزی نسبت به رعیت و همچنین در احساسی که به مخاطب پس از مطلع شدن از اعمال دستگاه حکومتی دست میدهد گسترش دادهاست؛ بهویژه اینکه نمود کامل این دو احساس خشم را در رفتار خشن قربانی و ذبح گوسفند به بهترین صورت نمایش داده است.
- صحنهی وداع «دیلماج» با «حاجی»: این صحنه، فضای اندوهگینی را ایجاد میکند که مخاطب را به جانبداری و همدردی با «حاجی» وا میدارد و حس انزجار او نسبت به شخصیت «دیلماج» برانگیخته میشود.
- صحنهی بازگشت حاجی: این صحنه فضایی بسیار متأثرکننده و غمانگیز را ایجاد میکند.
«سبک شناسی»
الف) مباحث زبانی _ واژگانی:
- کاربرد واژگان و عبارات عربی: مهمترین ویژگی سبکی فیلمنامهی «حاجی واشنگتن» در حوزه ی زبانی(واژگانی) استفادهی بسیار نویسنده از واژگان و ترکیبات عربی است؛ به طوری که هیچ صفحهای نیست که واژگان عربی در آن نیامده باشد. این واژگان به شکل های زیر در متن فیلمنامه استفاده شدهاند:
1-1- تعداد فراوانی از واژگان و ترکیبات که اشخاص داستان بهمنظور رسمی و ادبی نمودن کلام و گفتار خود از آنها استفاده میکنند؛ استفاده از این گونه کلمات و ترکیبات در حالی است که به جای برخی از آنها کلمه و ترکیبات مأنوس فارسی وجود دارد. برای مثال:
مرقومهی تقدیمی ـ استراق سمع ـ کعب الاخبار ـ دارالایتام ـ حق النفس ـ ممالک محروسه ـ قوّه ی آکله ـ البسه ی مبدّل ـ مقدّم السفرا ـ قصد تفرّج ـ حال احتضار ـ علی العجاله ـ فی الواقع ـ مغضوب قبله ی عالم ـ اغذیه و اشربه ـ مخلص کلام ـ دولت علیه ـ یوم ـ مواجب و مداخل ـ کمال مطلوب.
بیشترین جملات و الفاظ عربی از زبان شخصیت اول داستان، «حاجی»، ادا میشود. وی هرگاه میخواهد در مجالس رسمی مهم، لب به سخن بگشاید، سعی میکند با آوردن جملاتی سرشار از واژگان و ترکیبات عربی به اظهار فضل بپردازد. بکار بردن اینگونه واژگان و عبارات در داستان، با توجه به شخصیت درباری حاجی، کاملاً طبیعی است و اگر نویسنده میخواست زبانی غیر از این به کار گیرد، سبب عدم تناسب میان زبان راوی و متن میگردید. بنابراین، استفادههای مکرر از الفاظ عربی هرچند باعث ناهماهنگی در نظام واژگانی داستان میشود، با زبان گوینده(زبان رسمی و درباری) متناسب و سازگار است.
2-1- واژگان عربیای که با واژگان فارسی ترکیب شدهاند:
نزول اجلال ناگهانی ـ موکب همایون ـ ضیافت سفارتخانه ـ شمششیر رجال ـ ظلّ درب خانه مبارکه ـ دست خط مبارک ـ الطاف همایونی ـ گوش مطمئن ـ زره نوظهور ـ اثاث نقره .
3-1- واژگان دیگری که به دلیل کثرت استعمال درحکم واژگان فارسی بهکار میروند، در سراسر داستان دیده میشود:
ذلّت ـ مجدّد ـ ترجمه ـ تأسیس ـ موظّف ـ وزیر ـ سعادت ـ سریع ـ قیامت ـ لباس ـ دولت ـ مجلس ـ خیانت ـ دعوت ـ کلام ـ ملاقات ـ تجارت ـ صبح ـ مبارک ـ عاقبت ـ توکل ـ عاقل ـ سفر ـ سفیر ـ سلطان ـ ملّت ـ رئیس ـ تمدّن ـ شراب ـ خرج ـ خارج ـ حکم ـ عطّار.
جز واژگان و عبارات عربی، الفاظ غیر فارسی دیگری نیز در فیلمنامه به کار رفته است. این الفاظ تعدادشان بسیار اندک است؛ الفاظی چون:
پرزیدنت ـ پُلتیک ـ راپرت- مستر ـ فتوگراف و گودبای و همچنین کلمات ترکی «ینگه» به معنی نو در ترکیب ینگه دنیا و کلمه ی «بش» به معنی پنج.
2.حذف افعال: این ویژگی یکی از پرکاربردترین ویژگیهای فیلمنامهی موردنظر است. در کل متن فیلمنامه 87 مورد حذف به قرینههای لفظی و معنوی و همچنین حذفهای بیقرینه و نادرست دیده میشود. در زیر با ذکر نمونههایی به بررسی هریک از این انواع حذف میپردازیم:
1-2) حذف فعل به قرینهی لفظی:
* دولت علیه به افتخار میتواند بگوید در آمریکا وزیر مختار مرا قبول[کردند]، و به او احترام کردند. (مجموعه آثار علی حاتمی:740)
* باران رحمت از دولتی سر قبله عالم است، و سیل و زلزله از معصیت مردم[است]. (مجموعه آثار علی حاتمی:749)
* چشمها خمار از تراخم است، چهرهها تکیده از تریاک[است]. (مجموعه آثار علی حاتمی749)
* فرصت بود تو دل آمریکائیها خودتو جا کنی، جیب قبله عالم را پر[کنی]، راه منو هموار[کنی]، و هفت پشت رو سیر[کنی] که نکردی. (مجموعه آثار علی حاتمی:762)
* میل کردیم ضرب شستی نشان دهیم، به این جماعت اجنبی که هم فال بود و هم تماشا[بود]. (مجموعه آثار علی حاتمی:747)
2-2)حذف فعل به قرینهی معنوی: پرکاربردترین نوع حذف فعل در این فیلمنامه، حذف به قرینهی معنوی است.در کل متن 50 مورد حذف به قرینهی معنوی وجود دارد.
* ریخت مردم از آدمیزاد برگشته،[است] سالک بر پیشانی همه مهر نکبت زده[است]. (مجموعه آثار علی حاتمی:749)
* همه عالم فدای یک تار موی قبله عالم[شوند]. (مجموعه آثار علی حاتمی:748)
* تیراندازان ماهر به هوای ربودن جایزه، صف بسته[بودند] به هنرنمایی. (مجموعه آثار علی حاتمی:747)
* نقطه مأموریت بنده از تمام سفرا دورتر[است]، به تمدن و تربیت نزدیک تر[است]. (مجموعه آثار علی حاتمی:740)
* بارالها، تو رو به عزت امام غریب[سوگند می دهم]، آبروی ما را در این ولایت غربت حفظ فرما. (مجموعه آثار علی حاتمی:741)
نویسنده از این نوع حذفها برای ادبی نمودن زبان متن استفاده کرده است. بیشتر سخنان موجود در متن از زبان شخصیتهای درباری و رسمی بیان میشود و این شخصیتها چنان که مرسوم بوده است، همواره به شیوهی سخن گفتن ادبی و فخیم با یکدیگر ارتباط کلامی برقرار میکردهاند. کاربرد این شیوه در محاورات و مکاتبات دستگاه حکومتی و اداری آن زمان بسیار رواج داشته است، تا حدی که مبادرت به استفاده از آن موجب کاربردهای ناصحیح نیز شده است. برای مثال در متن فیلمنامهی موردنظر نیز حذفهای نادرست و بیقرینه دیده میشود:
* بنده مرتد خدا و ملعون مردم، هم از صدارت عزل شد، هم تبعید. (مجموعه آثار علی حاتمی:748)
هرچند مراد گوینده این است که هم از صدارت حذف شد و هم تبعید شد، اما از نظر دستوری این مفهوم را میرساند که هم از صدارت عزل شد هم از تبعید عزل شد.
* گریختگان ممالک خارجه در آمریک جمع[شدند] و طرح این دولت متحده را انداختهاند. (مجموعه آثار علی حاتمی759)
* شب چهارشنبه، دوازدهم محرّم الحرام هزار و سیصد و شش هجری قمری، از سفارتخانه کبری بهجانب استاسیون راه آهن جدیدی که از اسلامبول به فرانسه میرود حرکت[کردیم]، تمام شب از میان خاک عثمانی عبور[کردیم]، صبح یوم چهارشنبه، با قطار بلغاری روانه[شدیم]، نیم ساعت به غروب مانده، به شهر صوفیه امارت نشین بلغارستان رسیدیم، یوم پنج شنبه سیزدهم، وارد شهر بلگراد[شدیم]، از آنجا عازم خاک اتریش[شدیم] ، شب جمعه چهاردهم، ورود به شهر وینه، بی توقف از اتریش به آلمان حرکت[کردیم] ، طوری که روز جمعه در خاک آلمان بودیم. (مجموعه آثار علی حاتمی:729)
نویسنده با آوردن چنین جملههایی، آسیبی که زبان در دستگاه های اداری و رسمی آن زمان تا به امروز یافته است را به خوبی نشانداده است. وجود غلطهای دستوری و ویرایشیای که حتی امروزه در زبان اداری و رسمی به وفور مشاهده و تکرار میشود، نتیجهی نوآوری ایجاد شده در عصر قاجار است. گرچه اغلب، حذف بیقرینهی فعل به فهم جمله خللی وارد نمیآورد و کمتر میتوان به نقصان جملهی ناشی از فعل محذوف پیبرد، ولی در هر حال، غلط دستوری و کاربردی زبان به شمار می رود.
- کاربرد نادرست وجه وصفی: کاربرد نادرست وجه وصفی در فیلمنامهی «حاجی واشنگتن»، از بسامد قابل ملاحظهای برخوردار است. برای مثال:
* به حکم دارالخلافه تهران مکلّفند کسبه و تجّار و صاحبان حِرَف، به میمنت این سفر پرمنفعت به حال دولت و رعیت، دست از کار کشیده ، دکاکین را آذین بسته، بیرق سه رنگ افراشته، چراغان کنند بازار را به قصد سرور. (مجموعه آثار علی حاتمی:727)
* علی العجاله، خانه بسیار اعلا گرفته با شوکت و جلال مخصوص راه می روم. (مجموعه آثار علی حاتمی:740)
* حضرت رئیسجمهوری، امپراتور بیتاج، چهره به چهرهی حاجی نشسته، حکیمانه سخنان پرسوز میگفتند. (مجموعه آثار علی حاتمی:736)
* وقتی عرض سلام و تهنیت داشتند، و اسم مبارکتان بر زبانشان آمد، یکباره منقلب شده و چارستون بدنشان به لرزه افتاد. (مجموعه آثار علی حاتمی:737)
این گونه کاربرد وجه وصفی یا صفت مفعولی به جای فعل، امروزه در زبان ومکاتبات اداری و همچنین متنهای روزنامهها و مجلّات غیرادبی و برخی گزارشهای سازمانهای نظامی و انتظامی مشاهده میشود.
- تقدیم فعل: یکی دیگر از نکات سبکی مهم و قابلتوجه در فیلمنامهی «حاجی واشنگتن»، تقدیم فعل است. تقدیم یا جابجایی فعل که معمولاً در اشعار و متون ادبی مشاهده میشود، در این متن از بسامد بالایی برخوردار است. کاربرد این ویژگی که در 110 مورد دیده میشود، در ادبی نمودن جملات شخصیتها و به طور کلی متن فیلمنامه تأثیر بهسزایی دارد. نمونههایی از این ویژگی را در زیر میآوریم:
* گرچه سفرا از وارسی مصونند در سر حدات، با این حال هر ایلچی صندوقچهی اسراری دارد. (مجموعه آثار علی حاتمی:730)
* بعد از مشایعت ایشان مینشینم به شرح تودیع مهمان شفیق قبله عالم، انشاالله. (مجموعه آثار علی حاتمی:756)
* دنیا محل عبرت است، رفتند همه، ما هم میرویم. (مجموعه آثار علی حاتمی:750)
* خلق خدا به چه روزی افتادند از تدبیر ما، دلال، فاحشه، لوطی،….(مجموعه آثار علی حاتمی:749)
* وه، چه ملال دلچسبی دارد خستگی بعد از فتح. (مجموعه آثار علی حاتمی:738)
* جایزه جلیقهای بود نوظهور، ضد گلوله، که روئینتن میکرد آدم را، در برابر هر سلاح آتشین. (مجموعه آثار علی حاتمی:747)
تقدیم فعل در جملات غیردرباری و عامیانهی موجود در داستان نیز دیده میشود؛ برای مثال:
* دلم واسه جای خالیت تنگه حاجی بابا، برمیگردم خونه خودمون تو اتاق زاویه، رختخوابتو پهن میکنم، گوله میشم تو جات. (مجموعه آثار علی حاتمی:744)
- جملات مقیّد: از جمله ویژگیهای پربسامد متن فیلمنامهی «حاجی واشنگتن»، وجود قیدهای فراوان در آن است. این قیدها که به صورت انواع مختلف در تمام صفحات فیلمنامه دیده میشود، برای بیان مفاهیمی چون تأکید، مبالغه و توضیحِ بیشتر، به کار رفته است. نمونههایی از این جملات مقیّد را در زیر ذکر میکنیم:
* نظری کن زوفا سوی شه شرق. (مجموعه آثار علی حاتمی:735)
* الحق رئیس بهشتی مستر پرزیدنت. (مجموعه آثار علی حاتمی:736)
* ولایت غربت در بمانی، یک سکه کف دستت نمیگذارند به راه خدا. (مجموعه آثار علی حاتمی:730)
* شاهنشاه کل ممالک محروسه ایران پیوسته کمال میل را داشته و دارند… . (مجموعه آثار علی حاتمی:734)
* پطر و ناپلئون و خود بیسمارک، همه شرمنده اند به این درگاه. (مجموعه آثار علی حاتمی:735)
* گدا هیچ نیست، عمارت گلی هیچ نیست، چراغ همه برق است. (مجموعه آثار علی حاتمی:732)
- کاربرد جملات کوتاه و خبری: ویژگی قابل توجه دیگر در حوزهی زبانی فیلمنامهی مورد نظر، فراوانی افعال است. این افعال که اغلب خبری هستند، باعث کوتاهی جملات شده اند.
* «حاجی: دست تنها هستم، تنها، توکل به خدا، زیارت شمایل مبارک قبله عالم، قوّت قلب حاجیست. حضرت مستر پرزیدنت سواره آمدند، بیمحافظ، بیخبر، بیتشریفات، با البسه مبدّل، به طرز مردم عادی، با کالسکه روباز که خود میراندند. بعد از سلام و خوش آمد و احوالجویی، قدری استراحت کردند. تعارف به چای شد، میل کردند، حظ تمام بردند، شربت نوشیدند، شُش شان حال آمد، جگرشان تازه شد، قلیان کشیدند، قلندروار، حال نشئه دست داد، پسندیدند تنباکوی ما را، عرق دو آتشه، یکی دو استکان پر و خالی شد. به لسان ینگه دنیایی فرمودند سلامتی اعلیحضرت، نیابتاً عرض شد نوش جان.» (مجموعه آثار علی حاتمی:754)
هرچند فراوانی افعال و جملات کوتاه از ویژگی های بارز متن فیلمنامهی «حاجی واشنگتن» است، اما نویسنده در مواقع خاص، برخی جملات را دچار اطناب و حشو میکند. این جملات، بیشتر، از زبان شخصیت اول داستان دیده می شود که شخصی درباری و آداب دان است و همواره سعی میکند سخنان خود را با لفّاظیهای ادبی بیاراید. از جمله مواردی که باعث پیدایش این ویژگی ناپسند در جملات میشود، عبارتند از:
1-6- صنعت تتابع اضافات: این صنعت از اضافهشدن ترکیبات اضافی(مضاف و مضاف الیه) و وصفی(موصوف و صفت) به صورت پیدرپی و به وسیلهی کسرهی اضافه بهوجود آمده است. در مجموع فیلمنامه، حدود 230 ترکیب اضافی و 200 ترکیب وصفی وجود دارد که به ذکر چند نمونه از این دو نوع ترکیب، از میان این حجم قابل توجه، بسنده میکنیم:
الف) ترکیبات اضافی: تیغ کارزار(اضافهی تخصیصی)- شمشیر رجال(اضافهی ملکی)- سفرهی قلمکار(اضافهی بیانی)- تشت عرش(اضافهی تشبیهی)- بندر پتسدام( اضافهی توضیحی)
ب) ترکیبات وصفی: سفر پرزحمت- موکب همایون- بیرق سهرنگ- رئیس خوشدیدار- ممالک محروسه- امپراتور بیتاج- انگشت مبارک.
* تحفهای است پیشکش به پادشاه کل ممالک محروسۀ ایران، سلطان قدر قدرت، سرخ پوستی از مردم بومی ینگهدنیا که به خاک پای مبارک جواهرآسا از جانب بندۀ درگاه، حسینقلی، ایلچی دولت علیه تقدیم میشود. (مجموعه آثار علی حاتمی:758)
لازم به ذکر است که پیدرپی آمدن ترکیبات اضافی و وصفی علاوه بر اینکه خواندن متن را دشوار و نفسگیر میکند، گاه موجب ابهام و دیریابی آن جملات نیز میشود. برای مثال در جملۀ زیر خواننده در کشف موصوف صفت همایون دچار مشکل میشود:
* در ظل دربخانه مبارکه بندگان همایون پناهش دادیم. (مجموعه آثار علی حاتمی:758)
در نگاه اول همایون صفت بندگان به نظر میرسد ولی با توجه به غریب بودن نسبت چنین صفتی به بندگان در مییابیم که واژۀ «همایون»، صفت جانشین اسم یا موصوف محذوف میباشد؛ یعنی بندگان پادشاه همایون.
همچنین در جملات زیر:
* سرخ پوستی از مردم بومی ینگهدنیا که به خاک مبارک جواهرآسا از جانب بندۀ درگاه، حسینقلی، ایلچی دولت علیه تقدیم می شود.
در این جمله نیز مخاطب در اینکه صفت «جواهرآسا» به «خاک» نسبت دارد یا «پا»، دچار سردرگمی میشود.
* به حمدالله در اقبال مصون از زوال همایونی به واشنگتن رسیدم. (مجموعه آثار علی حاتمی:740)
در اینجا نیز گوش مخاطب ابتدا، کلمهی «همایونی» را صفت نسبی برای «زوال» میپندارد، درحالیکه موصوفِ آن کلمهی «اقبال» است.
درخور یادآوری است که استفادهی فراوان از صنعت «تتابع اضافات» که از عیوب فصاحت شمرده شده است و ذکر کردن جملاتی که به وسیلهی این صنعت مبهم و دیریاب شدهاند، نهتنها ضعف نویسندگی نویسنده به شمار نمیرود، بلکه نمایش موفق روشهای نادرست و مرسوم خطابه و سخنوری در زمان و مکان مورد نظر او است. این نمونهها نشان دهندهی دقت نظر و آشنایی فراوان نویسنده با ویژگیهای گفتار و نوشتار مرسوم در دورۀ قاجار است.
2-6- مترادفات: کلمات و جملاتی هممعنی یا دارای معانی نزدیک به هم، در فیلمنامه وجود دارد که در اطناب جملات آن تاثیر فراوان گذاشته است. در زیر، نمونههایی از این مترادفات را میآوریم:
* عید است همۀ اوقات، مردم تازه از حمام در آمده، پاکیزه، رخت نو بر تن … (مجموعه آثار علی حاتمی:732)
* روز سختی بود، کسلکننده، ملالآور. (مجموعه آثار علی حاتمی:741)
* جایزه جلیقه ای بود نوظهور، ضدگلوله، که روئینتن میکرد آدمی را در برابر هر سلاح آتشین. (مجموعه آثار علی حاتمی:747)
* عاقبت تشریف آوردند. بیمحافظ، بیتشریفات، سرزده و بیدعوت …. (مجموعه آثار علی حاتمی:750)
* پدر تنها اولادم مهرالنسا، اولادم منحصر به همین دختر است. (مجموعه آثار علی حاتمی:750)
* حضرت مستر پرزیدنت سواره آمدند. (مجموعه آثار علی حاتمی:754)
علاوه بر دو ویژگی بالا که از لحاظ علم معانی عیب فصاحت شمرده میشوند، نمونههایی از «حشو ملیح» که معمولاً به صورت «بدل» و «جملات معترضه» در متون به کار میرود، در متن فیلمنامهی مورد نظر دیده میشود که در اینجا ذکر آنها می کنیم:
بدل:
* این سیاحتنامۀ اولین ایرانی است که روانه واشنگتن، یکی از بلاد ینگهدنیا شد. (مجموعه آثار علی حاتمی:727)
* من حاج حسینقلی، پسر هفتم میرزا آقا خان نوری، سفیر کبیر ناصرالدین شاه در ینگه دنیا، پدر تنها اولادم مهرالنساء … (مجموعه آثار علی حاتمی:750)
* سلام بر جالینوس، دستیار من، آمیز محمود خان مترجم، یار من، اسب دیوانه. (مجموعه آثار علی حاتمی:761)
جملات معترضه:
* قربانت شوم، به حمدالله در اقبال مصون از زوال همایونی به واشنگتن رسیدم. (مجموعه آثار علی حاتمی:740)
* به مناسبت نزول اجلال ناگهانی موکب همایون حضرت ریاست جمهور ممالک مشترکه آمریک، مستر پرزیدنت کلیلوند، دامهشوکتها، توسط بنده درگاه حاجی. (مجموعه آثار علی حاتمی:754)
* صورت اغذیه و اشربه و مخلّفات شام ریاست جمهوری، که با اسباب سفره ایرانی در سفره قلمکار، به طرز ایرانی چیده شد، به جهت ثبت در تاریخ و استفاده تذکرهنویسان محقق دانشور به قرار زیر راپرت میشود.
ب) مباحث بلاغی:
این فیلمنامه از چند ویژگی بارز زیباییشناسی برخوردار است که به ذکر و بررسی آنها میپردازیم:
- جملات آهنگین: از ویژگیهای بارز فیلمنامهی «حاجی واشتگتن» در حوزهی بلاغی، جملات آهنگین و گوشنواز آن است. نویسنده از صنایع لفظیای نظیر «سجع»، «جناس» و«تتابع اضافات» برای رسیدن به این مقصود، بسیار نیکو و شایسته سود جسته است. در اینجا، برای دوری جستن از تکرار، تنها به بررسی دو صنعت سجع و جناس میپردازیم:
1-1- سجع: این صنعت پرکاربردترین صنعت لفظی موجود در متن فیلمنامه است. سجعهای به کار رفته در متن به صورت «مطرف» و «متوازی» هستند؛ اما اغلب آن ها از نوع مطرفند که در حرف روی اشتراک دارند:
* من نه کاردانی داشتم برای خدمت، نه عُرضه خیانت. (مجموعه آثار علی حاتمی:749)
* دست به دست میدهند دو شاهنشاه به اذن الله ، حق مبارک کند انشاالله. (مجموعه آثار علی حاتمی:736)
* حضرت رئیسجمهور، امپراتور بیتاج، چهره به چهره حاجی نشسته، حکیمانه سخنان پرسوز میگفتند و از جدایی برادر تاجدارشان آب در چشم میآوردند. (مجموعه آثار علی حاتمی:736)
* رسم گردد سفر و سیر و سیاحت، بده بستان عیان بین دو دولت. (مجموعه آثار علی حاتمی:735)
* هر وقت مصلحت بود برمیگردم. شاید با نام آمریکاییام دکتر مایکل، یا در جامعه رهبانان، با اولین هیات مذهبی که عازم است ایران. (مجموعه آثار علی حاتمی:762)
همچنین، بهترین نمونه برای سجع متوازی، خطابهی قرّای حاجی در نزد پرزیدنت است که قسمتهایی از آن را برای مثال ذکر میکنیم:
* صفتش حضرت ظل اللهی، ناصر دین خدا، روحی ارواح فدا. (مجموعه آثار علی حاتمی:735)
* لندن و پاریس بر انگشت مبارک به جولان، تخت بر تخت به ایوان، مطبّق فزون گشته ز کیوان. (مجموعه آثار علی حاتمی:735)
* پارسال ریاستت چهل باشد، دشمن از روی تو خجل باشد. (مجموعه آثار علی حاتمی:735)
* والسلام، ای رئیس خوشدیدار، شد تمام، گل سخن گفتن وزیر مختار. (مجموعه آثار علی حاتمی:736)
2-1- جناس: هرچند این صنعت از نظر بسامد تکرار از درصد بالایی برخوردار نیست، اما در هر کجای متن که استفاده شده، نقش مؤثری در موسیقی آن داشته است. برای مثال:
* بساط تخته نرد ریخته شد، تاس ریختند، شش و بش آمد. (جناس لاحق)
*روزگار ایران را تباه و سیاه می بینم. (جناس لاحق)
* پدرم به جرم اختلاس تبعید بود با اهل بیت به کاشان، کاش مادر نمیزادم. (جناس زائد)
* حقیقتاً ما تمدنی کهن داریم یا کهنه. (جناس مذیّل)
* ببندد به صفا عقد مودت، بگشاید ز وفا باب تجارت. (جناس لاحق)
* مصدرپُست های پَست. (جناس ناقص)
* اقبال قبله عالم. (جناس شبه اشتقاق)
* واشنگتن شهر سور و نور و سرور.
بین سور و نور، جناس لاحق و بین سور و سرور جناس زائد وجود دارد.
- استفاده از آرایهی تشبیه:
این آرایۀ ادبی 22 بار در کل فیلمنامه به صورتهای «تشبیه بلیغ»، «تشبیه مفصل»، «تشبیه مرکب» و «تشبیه مرسل» به کار رفته است. در زیر برای هریک از انواع تشبیه یاد شده نمونه هایی ذکر میکنیم.
تشبیه بلیغ: این نوع تشبیه اغلب به صورت ترکیب اضافی در متن دیده میشود.
* چشم حسود بترکد، چون سپندی که در افتد به تشت عرش. (مجموعه آثار علی حاتمی:736)
* باران رحمت از دولتی سر قبلۀ عالم است و سیل و زلزله از معصیت مردم. (مجموعه آثار علی حاتمی:749)
* شد تمام، گل سخن گفتن وزیر مختار. (مجموعه آثار علی حاتمی:736)
تشبیه مفصل: تشبیهی که در آن وجه شبه و ادات تشبیه ذکر میشود و ذهن خواننده برای یافتن آن تلاشی متحمل نمیشود.
* سفیری به طرف آمریکا برود چون صبا، فرحافزا. (مجموعه آثار علی حاتمی:735)
*قدحقدح چشمهای تازه از حدقه درآمده، تپان مثل ماهی لیز. (مجموعه آثار علی حاتمی:749)
* آدما اعیون با کلای لگنی و قبای جلوراست، سنگین و رنگین عینهو آقازادهها. (مجموعه آثار علی حاتمی:740)
تشبیه مرسل: تشبیهی که در آن علاوه بر طرفین تشبیه، وجه شبه نیز ذکر گردد.
* گویی تأسیس سفارتخانۀ شاه ایران در واشنگتن، حکم عروسی مجدد را داشت برای مستر پرزیدنت. (مجموعه آثار علی حاتمی:736)
*چه شبیهه چشمهای تو به چشمهای دخترم، مهرالنساء. (مجموعه آثار علی حاتمی:748)
تشبیه مرکب:
* مثل عقاب که دانه برچیند و لاشه بگیرد، همه را خوردهاند. (مجموعه آثار علی حاتمی:759)
* به دوستی وارد میشوند و مثل خنّاس در دلها، وسواس میکنند. (مجموعه آثار علی حاتمی:759)
* شمشیر اخته در غلاف داماد سربلندی است. (مجموعه آثار علی حاتمی:762)
* سرخپوستی بر اسب سفید، مثل خون نشسته به برف ظاهر شد. (مجموعه آثار علی حاتمی:758)
- استفاده از آرایۀ استعاره و تشخیص:
صنعت استعاره در فیلمنامۀ مورد نظر به شکلهای زیر مورد استفاده قرار گرفته است:
استعارۀ مصرحه:
* همۀ عالم فدای یک تار موی قبله عالم. (مجموعه آثار علی حاتمی:748)
قبلۀ عالم استعاره از شاه است.
* عاقبت بخت حاجی وا شد، به یُمن این ابوالهول مسی. (مجموعه آثار علی حاتمی:758)
استعاره از سرخپوست.
*این قوّۀ آکله و مرض جذام اینها، در هرجا برسد همین حالت را دارد. (مجموعه آثار علی حاتمی:759)
قوّۀ آکله و مرض جذام استعاره از کشته شدن فراوان بومیان آمریکایی توسط دولت آمریکا است.
استعارۀ مکنیه:
* در و دیوار و اثاث خانه شاهدند، و به حمدالله تا این ساعت حاجی سلامت عقل دارد. (مجموعه آثار علی حاتمی:756)
* مرض بیداد میکند. (مجموعه آثار علی حاتمی:749)
* سالک بر پیشانی همه مهر نکبت زده. (مجموعه آثار علی حاتمی:749)
* تو رفتی علم بیاموزی، حیاتم فروختی. (مجموعه آثار علی حاتمی:761)
علاوه بر موارد یاد شده، نمونههای دیگری از صنایع لفظی و معنوی نظیر «تضاد» و «متناقضنما» در متن فیلمنامه دیده میشود؛ هرچند این صنایع از بسامد تکرار اندکی برخوردارند، اما در نوع خود ستودنی هستند و ذکر نکردن آنها باعث میشود در بیان توانمندیهای نویسندۀ هنرمند، حق مطلب ادا نشود. نمونههایی از کلمات متضاد که به نحوی هنرمندانه در جمله نشسته اند:
* هرچه آمریکائیها سخت مصرّند ما راحت زائیده شویم که بمیریم به ذلّت.
راحت و ذلت- سخت و راحت- زائیده شدن و مردن.
* شمشیر رجال آلت بار و ضیافت است نه تیغ کارزار.
همچنین نمونه های جالبی از صنعت تناقض:
* وه، چه ملال دلچسبی دارد خستگی بعد از فتح.
* تو از این به بعد یک رجل یائسه ای، مصدرپُست های پَست.
* شمشیر اخته در غلاف داماد سربلندی است.
* چه انتظاری از این دودمان با آن سرسلسلۀ اخته.
«مادر»
فیلم مادر متفاوت ترین فیلم زنده یاد حاتمی نسبت به سایر آثارش، از لحاظ فضا و حال و هوا به شمار میرود؛ این فیلم از معدود آثاری است که حوادث آن در زمان حال اتفاق میافتد. مسئولیت کارگردانی، نویسندگی و طراحی صحنۀ این فیلم را خود علی حاتمی بر عهده داشته است.
این فیلم از بازی بازیگران نامی و ممتازی همچون «رقیه چهره آزاد» (مادر)، «محمدعلی کشاورز» (محمدابراهیم)، «امین تارخ» (جلال الدین)، «اکبر عبدی» (غلامرضا) آراسته گشته است؛ هنرمندانی که به یقین میتوان گفت با بازی در فیلمهای کارگردان توانایی چون «علی حاتمی»، بهترین و به یادماندنیترین نقش آفرینیهایشان را در سینما و اذهان تماشاگران ثبت نمودهاند.
فیلم مادر به صورت رنگی و در مدت زمان 108 دقیقه در چهاردهم آبان ماه 1369 در سینماهای عصر جدید، مرکزی، صحرا، ایران، سایه، حافظ، کیهان، شهر فشنگ، جی، مراد، شهر هنر و آزادی به نمایش عمومی در آمد.
«خلاصهی داستان»
زن سالخوردهای که در سرای سالمندان زندگی میکند، به دلیل آنکه لحظهی عزیمتش به دیار باقی را نزدیک حس میکند و نمیخواهد مانند هم اطاقیاش در غربت و تنهایی جان بسپارد، تصمیم میگیرد روزهای پایانی عمرش را در منزل خود سپری کند و از فرزندانش میخواهد در این مدت در نزد او باشند. فرزندانش که هرکدام تفاوتهای آشکار از لحاظ روحی و اجتماعی با دیگری دارند، این خواستهی مادر را اجابت میکنند و با وجود کدورتهای پنهان و احساس غریبگیای که نسبت به یکدیگر دارند، به خاطر مادر، همدیگر را تحمل میکنند. مادر که خود بر مشکلات روحی و اجتماعی فرزندانش واقف است، تلاش میکند منزل پدری را به عنوان مکانی امن برای فراموش نمودن مشکلات سرسام آور جهان شهری و بازشناختن خود، قرار دهد. فرزندان دراین بازگشت و اقامت چند روزه باری دیگر تحت تربیت مادر، ارزشهای اخلاقی فراموششده را به خاطر میآورند، کدورتها را کنار گذاشته و خود گمشدهی خود را مییابند. مادر نیز آسوده خاطر و راضی همراه با قافلهی شب راهی سفر آخرت میشود.
«تحلیل ساختاری روایت»
طرح نقش های فیلمنامه ی مادر:
زمینه: روز ملاقات است. مادر دراتاق خود واقع در خانهی سالمندان نشسته و مشغول دعا
خواندن است.
پارهی یکم- نقش صفر(وضعیت اولیه): «ماه طلعت» مشغول آب پاشی گلها و آماده کردن منزل برای آمدن «مادر» است.
نقش1. «ماه طلعت» به «محمدابراهیم» تلفن میزند و به او میگوید که «مادر» خواسته است همگی، روزهای پایانی عمرش را نزد او سر کنند.
نقش2. «محمدابراهیم» با اکراه قبول میکند.
نقش3. «محمدابراهیم» به آسایشگاه معلولین ذهنی میرود و «غلامرضا» را از آنجا با خود به منزل مادر میبرد.
نقش4. «ماه طلعت» به «جلال الدین» تلفن میزند و خواستهی مادر را با او در میان میگذارد.
نقش5- «جلال الدین» قبول می کند.
نقش6. «جلال الدین» برای همسرش پیغام می گذارد و او را از برنامه اش با خبر می کند.
نقش صفر صفر(وضعیت نهایی در این پاره): فرزندان خواستهی مادر را با وجود مشکلات فراوانی که دارند، اجابت میکنند.
پارهی دوم- نقش صفر: «مادر» به همراه «ماه طلعت» وارد خانه میشود.
نقش1. «محمد ابراهیم» با خواهر و برادرهایش بد رفتاری میکند.
نقش2. «جلال الدین» حضور «محمد ابراهیم» را به سختی تحمل میکند.
نقش3. «ماه منیر» غمگین و ساکت است.
نقش4. «ماه طلعت» سعی در آرام نگه داشتن وضعیت دارد.
نقش صفر صفر: اعضای خانواده با وجود دلخوری فراوان از یکدیگر در نزد هم به سر میبرند.
پارهی سوم- نقش صفر: همچنان ناخشنودی بر روابط افراد سایه افکنده و توان مراوده را از آنها سلب میکند.
نقش1. «جمال»، برادر ناتنی، وارد منزل میشود.
نقش2. مادر او را به فرزندانش معرفی میکند.
نقش3. مادر ماجرای چگونگی تبعید شدن پدر و علت جدایی آنها از یکدیگر را برای فرزندانش بازگو میکند.
نقش4. مادر از اینکه سالهای طولانی وجود فرزند همسرش را از دیگران پنهان کرده بود، اظهار پشیمانی میکند.
نقش5. «جمال» با هدایایی که برای خواهران و برادرانش آورده، سعی میکند با آنها روابط نیکو برقرار کند.
نقش صفر صفر: همچنان کدورت بر روابط افراد خانواده سایه افکنده است.
پاره ی چهارم- نقش صفر: «محمدابراهیم» تصمیم دارد «غلامرضا» را به حمام ببرد.
نقش1. «غلامرضا» از آب داغ حمام میترسد و مخالفت میکند.
نقش2. «محمدابراهیم» او را مجبور میکند.
نقش3. «غلامرضا» سرپیچی میکند و قصد گریختن دارد.
نقش صفر صفر: «محمدابراهیم» با خشون فراوان او را به داخل حمام میبرد.
پارهی پنجم- نقش صفر: مادر بر روی تخت نشسته و از پنجره، آمدن «محمدابراهیم» و «غلامرضا» را میبیند.
نقش1. «غلامرضا» به نزد مادر میرود و مادر صورت او را که بر اثر کتک «محمد ابراهیم» سیاه و کبود شده را میبیند و کسی که فرزندش را زده را نفرین میکند.
نقش2. «محمد ابراهیم» از نفرین مادر عصبانی میشود.
نقش3. «غلامرضا» نزد «جلال الدین» میرود و «جلال الدین» با دیدن صورت او عصبانی میشود.
نقش4. «جلال الدین» به نزد «محمد ابراهیم» میرود تا با او صحبت کند.
نقش5. «محمدابراهیم» با «جلال الدین» درگیر میشود.
نقش6. «جلال الدین» بر روی تلی از پنبه میافتد.
نقش7. «جمال» به یاری «جلال الدین» میشتابد و با «محمدابراهیم» درگیر میشود.
نقش8. «محمد ابراهیم» در برابر قدرت «جمال» تسلیم میشود.
پارهی ششم- نقش صفر: درگیریهای پیش آمده، سکوت حاکم بر افراد خانواده را میشکند و فرصت برای بازگویی درددلها و شکایات فراهم میشود.
نقش1. مادر به نزد «محمدابراهیم» میرود و «محمدابراهیم» از مشکلاتش برای او میگوید.
نقش2. مادر او را نصیحت میکند.
نقش3. «جمال» به نزد «جلال الدین» میرود و علت اختلافش با «محمد ابراهیم» را جویا میشود.
نقش4. «جمال»، «جلال الدین» را نصیحت میکند.
نقش5. «ماه طلعت» به نزد «ماهمنیر» میرود و از زندگیاش جویا میشود.
نقش6. «ماه منیر» از اندوهها و کاستیهای گذشته و حال خود برای «ماه طلعت» میگوید.
نقش صفر صفر: فرزندان بر اثر صحبت کردن و در میان گذاشتن درددلهای خود با دیگری، به آرامش نسبی میرسند.
پارهی هفت: فرزندان، رفته رفته کدورتهای پیشین را به فراموشی میسپارند و هریک سعی میکنند در منزل مادری و در نزد مادر، لذت گذشتههای شیرین را باری دیگر درک کنند.
نقش1. مادر بیمار است و لحظهی مرگ او نزدیک است.
نقش2. مادر تدارک مراسم مرگ خود را میبیند.
نقش3. مادر به فرزندان سفارشات لازم در مورد نحوهی عزاداری، محل دفن و … را میکند.
نقش4. فرزندان خواسته-های او را اجابت میکنند.
نقش5. مادر برای رسیدن لحظهی مرگ مشتاق است و منتظر.
نقش6. فرزندان نگران از رسیدن لحظهی مرگ مادر هستند؛ زیرا تازه نعمت حضور او را پس از سالها غفلت درک کردهاند.
نقش7. فرزندان با نگرانی ناظر حال وخیم مادر در واپسین لحظات عمرش هستند.
نقش صفر صفر: مادر میمیرد.
نویسنده در طرح فیلمنامهاش از دو پراکندگی و آشفتگی استفاده نموده است: 1- پراکندگی افراد خانواده 2- پراکندگی خاطر این افراد. این دو مورد تأثیر مستقیمی در یکدیگر دارند، چنانکه پیش از آنکه هریک از افراد در خانهی مادر جمع شوند، امکان دستیابی به آرامش خاطر برایشان وجود نداشت. نمود کامل این مطلب را در مورد شخصیت مادر میبینیم؛ مادر که همچون افراد دیگر خانواده در گوشهای، به دور از دیگران زندگی میکرد، از آرامش خاطر کامل برخوردار نبود و تنها زمانی که فرزندانش را نزد خود میآورد و کینه از دلهایشان میزداید به این خاطرجعی میرسد. باقی افراد نیز تنها با جمع آمدن در خانهی مادر (رفع پراکندگی نخست) امکان بازگویی علت کینه و دلخوری از یکدیگر و سرانجام، رسیدن به آرامش خاطر (رفع پراکندگی دوم) را مییابند. نویسنده این دو پراکندگی و تأثیرگذاری آنها در یکدیگر را به صورت منسجم با یکدیگر ترکیب نموده است.
نکتهی دیگر در باب نظم علی و معلولی حوادث است؛ نویسنده برای رفتارهای درست یا نادرست افراد داستانش، علتی قابل قبول در نظر گرفته است. این علتها اغلب روانی هستند. برای مثال، خلق و خوی تند «محمد ابراهیم»، نتیجهی دشواریهای مسئولیت زندگی و وضعیت نابسامان خانوادهاش است و روحیهی نامتعادل «ماهمنیر» بهخاطر مقصّر دانستن خود در تنهایی و مرگ پدر است.
«پیرنگ»
بانویی سالخورده که در آسایشگاه سالمندان روزگار میگذراند، بر اثر نوعی مکاشفهی درونی زمان مرگ خود را نزدیک احساس میکند؛ در نتیجه از فرزندان خود که هریک مشغول زندگی خود هستند میخواهد که در این واپسین روزهای عمر، همراه با او در منزلش به سر ببرند. فرزندان خواستهی او را اجابت میکنند؛ دست از زندگی خانوادگی خود کشیده و حضور یکدیگر را بالاجبار تحمل میکنند. آنها سالهاست که از یکدیگر جدا شدهاند و اینک با هم غریبهاند. کدورتی ناشناس در دلهای آنان نقش بسته است که توان مراودهی مجدد را از آنها سلب می-کند. کم کم افراد به گفتگو در میآیند تا سرچشمهی ناسازگاریهای آنان آشکار شود؛ امّا علت اصلی کدورت و دوری میان آنها چیز دیگری است سوای آن مسائلی که مطرح میکنند. این علت را مادر میداند. او با رجعت به گذشته و یاد کردن از پدری که اینک در میان آنها نیست، سبب میشود تا اهل خانه، خود را بجویند و ما از گذشتهی آنها و اینکه چرا غریبه شدهاند و کدام توقع آنها در گذشته بیجواب مانده است، آگاه شویم. مادر با یادکردش از پدر، سرچشمهی تلاطم روحی خاموش شدهی فرزندان را بازآفرینی میکند و حسرت از دست رفتن پدر را به عنوان عبرتی برای از سر گرفتن همدلی میان فرزندانش به کار میگیرد. فرزندان، تعلقات خاطر قدیمی خود را در دامان حضور مادر جستجو میکنند و در نهایت، خانهی مادری را امن ترین جای جهان احساس میکنند. کینه ها را به فراموشی میسپارند و از پراکندگی به وحدت میرسند. در نهایت، مادر که خواستهی قلبی خود را برآورده میبیند، با خاطری آسوده از انجام مسئولیت دشواری که بر گردن داشته، جان به جان آفرین تسلیم میکند.
طبق تقسیم بندیای که در فصل «کلیات» در مورد پیرنگ ارائه شد، این داستان دارای «پیرنگ باز» است.
«در «پیرنگ باز» برعکس «پیرنگ بسته» نظم طبیعی حوادث بر نظم ساختگی و قراردادی آن غلبه دارد. و در این نوع داستانها، اغلب گرهگشایی وجود ندارد یا اگر داشته باشد زیاد به چشم نمیزند، به عبارت دیگر نتیجهگیری قطعی که در پیرنگ بسته وجود دارد، در پیرنگ باز وجود ندارد و اگر هم وجود داشته باشد قطعی نیست. در این داستانها نویسنده میکوشد خود را در داستان پنهان کند تا داستان چون زندگی، عینی و بیطرفانه جلوه کند. از این رو اغلب به مسائل طرح شده پاسخی نمیدهد و خواننده خود باید راه حل آن را پیدا کند.» (میر صادقی، عناصر داستانی: 80)
اکنون به بررسی جداگانهی عناصر تشکیل دهندهی پیرنگ میپردازیم.
از آنجائیکه داستان مورد نظر از نوع داستانهای حادثهای نیست، در نتیجه برخی از عناصر تشکیل دهندهی پیرنگ نظیر «حالت تعلیق و هول و ولا» ،« بحران» و «نقطهی اوج یا بزنگاه» در آن وجود ندارد. اما عناصری نظیر «گره افکنی»، «کشمکش» و «گره گشایی» چنانکه ضروری اغلب داستانها است، در آن مشاهده میشود. در زیر به بررسی جداگانهی هریک از این عناصر میپردازیم:
- گره افکنی: غریبه بودن افراد خانواده با یکدیگر و کنارهگیری آنها از دایرهی همدلی، گره اصلی داستان به شمار میرود.
- کشمکش: مهمترین و اصلیترین کشمکش موجود در داستان، کشمکش تجدد و روزمرگی ِ زندگی مدرن با گذشتههای ساده است. مادر فرزندان خود را از آب و گل در آورده است و هریک از آنها به دنبال زندگی خود رفتهاند و درگیر مشغلههای فراوان آن شدهاند؛ بهطوری که خشونت زندگی جدید، عطوفت و مهربانی آنها را نسبت به خانواده، زائل کرده است. با این حال، هریک از آنها از کودکی و روزگارسپری شده با حسرت یاد میکند و این نشاندهندهی علاقهی آنها به روزگار گذشته است؛ و اینجاست که کشمکش اصلی به وضوح به نمایش در میآید؛ کشمکش میان زندگی پر دردسر کنونی با گذشتهی موردعلاقه و پر از خاطرات دوستداشتنی. در کنار این کشمکش کلّی، کشمکشهای دیگر نیز وجود دارند که هر کدام با آن در ارتباطند؛ این کشمکشها عبارتند از:
2-1- کشمکش میان فرزندان: در ضمیر همهی فرزندان کدورت خاطری وجود دارد که آنها را از مراوده با یکدیگر منع میکند. در این میان، کشمکش میان «جلاال الدین» و «محمد ابراهیم» نمود بیشتر و کاملتری دارد. هرچند کشمکش آنها در جریان کسب و کار به وقوع پیوست، اما میتوان جدال «جلال الدین»، با آن روح لطیف و شاعرانه و گرایش و نگاه عرفانی و نحوهی حرف زدن اصیل را با «محمد ابراهیم»ِ تند مزاج و لوده، که همهی فکر و ذکرش سود است و بازار و جملاتش سرشار از اصطلاحات کوچهبازاری رایج زمان است، نمادی از کشمکش اصلی داستان یعنی کشمکش میان سنّت و تجدد بهشمار آورد.
2-2- کشمکش روحی «ماهمنیر» با خود.
2-3- کشمکش «غلامرضا» با محیط پیرامون خود: «غلامرضا» به دلیل معلولیت ذهنیای که دچارش است، با وجود وابستگی شدید به اعضای خانواده، مجبور است در آسایشگاه معلولین ذهنی به سر ببرد.
2-4- کشمکش «جلال الدین» و همسرش با مشکلات اقتصادی.
2-5- کشمکش «محمد ابراهیم» با همسرش.
- گره گشایی: هنگامیکه مادر، فرزندان خود را در خانهی کودکیهایشان جمع می کند، آیین آشناسازی را میان فرزندانی که با هم غریبه شدهاند، اجرا میکند. او با رجعت به گذشته و یادی از پدری که دیگر نیست، فرزندان را باری دیگر در موضع همدلی قرار میدهد و با خیالی راحت از مسئولیتی که انجام دادهاست، میمیرد. مرگ مادر عنصر گرهگشایندهی فیلمنامه است زیرا این واقعه، نه همچون فاجعهای دردناک بلکه به عنوان عامل وحدت بخش میان خواهران و برادران بیگانه از هم، نشان داده میشود.
«شخصیت و شخصیت پردازی»
از میان نامهای ذکر شده در فیلمنامهی «مادر» تنها دوازده تن جز شخصیتهای اصلی و فرعی داستان بهشمار میروند. از میان این افراد، «مادر»، شخصیت اصلی داستان است و دیگران شخصیتهای فرعی فیلمنامه را تشکیل میدهند.
شخصیتهای فرعی داستان به گونهی زیر تقسیمبندی میشوند:
- شخصیتهای فرعی درجهی یک: شخصیتهایی هستند که حضورشان در داستان نقشی مهم و چشمگیر دارد .فرزندان مادر و همسرانشان در این گروه میگنجند.
- شخصیتهای فرعی درجهی دو: شخصیتهایی که نسبت به گروه اول نقشی کمرنگتر دارند اما حضورشان در روند حوادث داستان، تأثیرگذار است.
«مامور»، «زنی از طایفهی بدو»، «حاج آقا زاویه»، «دکتر» و «پدر» جزو این گروهند. این افراد در داستان حضور فیزیکی ندارند و توسط دیگر شخصیتها، یاد و معرفی میشوند و از این طریق، اهمیت حضورشان در گذشته و تأثیر آنها در حال، حس میشود.
- شخصیتهای فرعی درجهی سه: این افراد کسانی هستند که حضور و عدم حضورشان در داستان چندان تفاوتی ندارد. حادثهای نمیآفرینند و نقش قابل توجهی نیز ندارند ولی بودنشان بهتر از نبودنشان است زیرا دست افزارهایی هستند که نویسندهی فیلمساز را در انجام شایستهتر رسالت فیلمسازیاش یاری میدهند. حضور این اشخاص اگرچه در فیلمنامه و داستان نوشتاری، زاید و بی ارزش مینماید، ولی حضورشان در صحنهی بصری سینما کارا است، زیرا چشمان تنوعطلب بیننده را از یکنواختی ملالآور رهایی میبخشد و به خود مشغول میکنند. «پینه دوز»، «قصاب»، «علی »، «محمود» و همبازیهای «غلامرضا» از این گونه افرادند.
همچنین نامهای افرادی که بر زبان شخصیتهای داستان، من باب مقایسه یا یاد خاطره، جاری میشوند نیز جزو این دسته بهشمار میروند؛ نامهایی مانند «بانو»، «وجیه»، «فرشته نباتی»، «رفیعه»، دخترها، دامادها و نوههای «محمدابراهیم» که اساساً طبق تعریفی که از شخصیت داریم، شخصیت به شمار نمیآیند.
ویژگی های شخصیت پردازی:
- در فیلمنامه هم شخصیهای همهجانبه وجود دارد و هم شخصیت های ساده. «مادر»، «محمد ابراهیم»، «جلال الدین» و «غلامرضا» از شخصیتهای همهجانبه هستند زیرا نویسنده به معرفی ویژگیهای مختلف شخصیتی آنها پرداخته است. باقی شخصیتها، شخصیتهای سادهی داستان بهشمار میروند.
- داستان هم از شخصیتهای ایستا برخوردار است ، هم از شخصیتهای پویا. «مادر»، «محمد ابراهیم»، «جلال الدین»، «مهین» و «اوس مهدی» به دلیل تغییری که در نحوهی رفتار خود ایجاد میکنند، شخصیتهای پویای داستان محسوب میشوند. شخصیتهای «ماه منیر»، «ماه طلعت» و «توبا» از آن جهت که تا پایان داستان بیتغییر باقی میمانند، شخصیتهای ایستای فیلمنامه بهشمار میروند.
- نکتهی قابلتوجه در داستان، عدم حضور شخصیت منفی است؛ حتی «محمد ابراهیم» به دلیل داشتن زبان گزنده و زورگویی نسبت به خواهر و برادرهایش، شخصیت منفی به شمار نمیآید. نویسنده در روند داستان فرصتهایی فراهم میکند تا از نحوهی برخورد او دفاع به عمل آورد و به نوعی خلق و خوی تند او را زائیدهی شرایط نابسامان زندگیاش اعلام کند و حس ترحم خواننده را نسبت به او برانگیزد.
- شیوهی معرفی شخصیتها به گونهی غیرمستقیم و از طریق گفتگوی میان شخصیتها به حصول میپیوندد. نویسنده هیچجا به طور مستقیم و به شیوهی روایتگرانه به معرفی شخصیتها نپرداخته است.
- گفتگوهایی که میان اشخاص ردوبدل میگردد در شناخت و معرفی شخصیتها اهمیت دارد. همچنین زبان و نحوهی بیان گفتارها، خواننده را به شناخت بهتر شخصیتها نائل میکند. این شیوهی مهم در شخصیت پردازی، یعنی تناسب گفتگوها با موقعیت اجتماعی، فرهنگی و روحی اشخاص، در فیلمنامه رعایت شده است. تنها مورد قابلتوجه و تردید، ادبیات موجود در گفتگوی همهی شخصیت ها است. رعایت این نکته چه در گفتارهای «محمد ابراهیمِ» جاهلمسلک و چه در سخنان «غلامرضا»ی کندذهن مشاهده میشود. این ویژگی را در اسم گذاریها و تشبیهاتی مشاهده می کنیم که «محمدابراهیم» در مورد خواهر و برادرهایش انجام میدهد؛ «محمد ابراهیم» خطاب به «مادر»:
* «محمد ابراهیم: آبلیموی حالبرت رفت پیشواز بهارنارنج کیجا، آبجی خانوم مربّاش. ترنجبین بانو! هل و گلابم میزائیدی حریف هفت بیجارت نمیشد…سهره مهره یه دو جین بچه میزاد یکیش میشه بلبل. ننه ما کت سهره رو بست و زایید گل و بلبل، …آخ زو. به به چه تخم و ترکه ای، ترنجبین بانو. مام دولتی سر دائیمون شدیم روده پاک کن. والّا یه هله هولهای میشدیم از این قماش. قره قروتی، بامیه ای، کمپوت ممپوت.» (مجموعه آثار علی حاتمی:1110)
همچنین حاضر جوابیهای ادیبانهی «غلامرضا»؛ برای مثال پس از حمام کردنش:
* «ماه طلعت: وایسا ببینم داداشی. وای شدی یه دسته گل.
غلامرضا: گل بودم تو آب بودم گلاب شدم.» (مجموعه آثار علی حاتمی:1128)
و این جای شگفتی دارد؛ مگر آنکه برای این روحیهی ادیبانه و استعداد آنها در بازی با کلمات دلیل یا علتی آشکار و نه چندان دور بیابیم؛ وجود مادری اهل فضل و ادب و تربیت کودکان در دامان چنین مادری، خود میتواند دلیلی بر تأثیرپذیری آگاهانه یا ناآگاهانهی فرزندان از چنین روح و فضای ادیبانه باشد. بهرمندی مادر از چنین صفاتی را علاوه بر متن پیش نویس اعلامیهی مرگ او که توسط پسر بزرگش تنظیم میشود و در آنجا صبیهی پدری «اهل فضل و هنر» خوانده میشود و این خود میتواند دلیلی بر آشنایی و تربیتپذیری او از فضایی ادبی باشد، از سخن گفتنهای او نیز بهخوبی متوجه میشویم.
* «مادر: پدر تبعید شد. من و بچهها شدیم اهل آن شهر تا تبعیدگاه وطن باشد برای پدر، نه غربت. اما تدبیر ما مغلوب تقدیر شد. ماه منیر، نوپا بود. نازکتن مثل پنبه و آسمان بندر آتش میبارید. تاوان وصل ما، تلف طفلم بود و نجات فرزند، سبب ساز مرگ شوهر. مرد بیسامان همسری گرفت به خواست من، زنی از طایفهی بدو. حاصل آن وصلت این نابرادریست. پسری که از شکم زن دیگریست، به خاطر شکوه یک شوهر و عزت زنانهی من، پشت ابر غرور پنهان بود.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1121)
- نویسنده هیچجا به طور مستقیم به توصیف چهرهی اشخاص نپرداخته است. از میان گفتگوهای شخصیتها به پارهای از خصوصیات ظاهری آنها پی میبریم.
برای مثال در مورد «غلامرضا»، از میان صحبهای خودش پی میبریم که او فردی فربه است.
* «غلامرضا: داداش طیاره زخمیا رو میبریم مریضخونه زنت مهین خانم عملشون کنه میفرستیمشون دوباره تو آسمون با هم بجنگن.
جلال ادین: بیمارستان مهین زایشگاست.
غلامرضا: منو راه میدن از بسکی شکمم گنده اس. میگن زائو آوردن…» (مجموعه آثار علی حاتمی:1129)
*«غلامرضا: داداشم رفت آلمان از بسکه درس بخونه دکتر بشه، حال من و مامانی رو خوب کنه، آبجی منیرم بشه گنده، اونوقت من بشم لاغر و ترکه.» (مجموعه آثار علی حاتمی:1130)
اینکه «محمد ابراهیم»، «غلامرضا» را سنجد خطاب میکند، مبین وجود وجهشبه چاقی و کوتاهی میان او و سنجد است.
همچنین، زیباترین توصیف در مورد او را از زبان مادر میشنویم:
* «…کجاست بره گمشده این گوسفند پیر صحرا،…برک پروار من. غلامرضا.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1144)
از صحبتهای «محمد ابراهیم» به پارهای از خصوصیات ظاهری خود و همسرش پی میبریم.
* «محمد ابراهیم: ای، انقدر از گرده ما بار کشیدن تا شدیم بوفالو. خود بوقلتونشو با ماساژ و سونا داره میکنه پرنسس آن. هرچی چرب و چیلی و آت آشغال بود خورد ما داد، کردمون خمره. خودشو بست به آب گریپ فوروت و تره فرنگی و هزار لاغرکن دیگه.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1131)
و یا از میان صحبت های «مهین» متوجه میشویم که از جمال چهره برخوردار است:
* «مهین: دختر تنبلای دانشگاه رفتن پی پسر بازاریا ما که یه آبورنگی داشتیم و خط وربطی، خواستیم هگلمون بره بالا شدیم همصحبت آقا.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1136)
و از متلکهای «محمد ابراهیم» در مورد «ماه منیر» پی به نحیفی و ضعف جسمانی او میبریم.
* «محمد ابراهیم: اروای امواتت از این جنازه مردهشوری بر میومد زابراش کردین واسه یه نعش کشی…..آمبولانس تو خیابون ببینتش جلبش میکنه.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1110)
- نکتهی بسیار قابلتوجه، تفاوت شخصیتهای داستان و دوری آنها از یکدیگر است. در فیلمنامه هم شخصیتهای مرد حضور دارند و هم شخصیتهای زن. این تفاوتهای آشکار نه تنها میان این دو جنس مخالف بلکه میان گروه همجنسان نیز کاملا عیان و مشهود است.
واضحترین تفاوتی که به چشم میرسد، تفاوت میان شخصیت، موقعیت اجتماعی و روحیات فرزندان مادر است، فرزندانی که با وجود پیوند نزدیک خونی و خانوادگی، بسیار از هم دورند.
«جلال الدین» مردی حساس با روحیهای شاعرانه و عارفانه است که بنا بر ضرورت، با حقوق کارمندی روزگار میگذراند، حال آنکه «محمد ابراهیم» مردی خشن و جاهل است که کار پردرآمد صادرات روده را برای روزگار گذراندن انتخاب کرده است. میتوان تفاوت روحیات این دو برادر را در گفتگوهایی که میانشان اتفاق میافتد، کاملا درک نمود.
* «غلامرضا که مشغول خاراندن سر و صورتش است در آستانه پنجره نشسته است. محمد ابراهیم به سراغ او میرود.
محمد ابراهیم: نریز اون کبرهها رو کف اتاق، نکبت. زندگیمونو مرض و میکروب ورداشت. چه پاک تراشم میکنه عنتر. یه بارکی بگو قابت کنیم بزنیمت به دیفال. سنجد خیلی ام چهل و هفت یازده اس، نشسته دم باد تو درگاه، سمبل شده لب پنجره. هه هه هه.
جلال الدین: تن کثیف مایهاش شستنه، یه تشت آب کافیه. دریاست که دلشوره داره از پلیدی دل.
محمد ابراهیم: اخوی به اون مادام دکتر جونت بگو قاعده یه بسته زردچوبه ددت خیر داداشیت کنه که دیگه تو زلفای چین چین شکن در شکنش شیپیشا برک نزنن.
جلال الدین: فردا میبرمش حموم. گرمابه گلستان میشه از صفای این تن پاکباطن.
محمد ابراهیم: تن پاک باطن.
غلامرضا: آب داغ نه. آب جوش نه. سماور حموم قل میزنه گر میگیره. کله ام. آی…
محمد ابراهیم: آژیرو قطع کن نسناس، والا با کمربند میافتم به جونت.
جلال الدین: این تنبور محبت زخمهاش نوازشه نه سیلی.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1115)
«ماه طلعت» زنی خانه دار، آشنا به وظایف شوهرداری و بچهداری، قانع و مطیع است. اما «ماه منیر» به گفتهی خودش، «زنی که باید دختر خونه می موند، نه همسر» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1138) تفاوت میان این دو خواهر نیز از میان گفتگوهای آن دو عیان میشود:
* «ماه منیر: با شروع دورهی بارداری حالت عصبی من عود کرد. تحمل موجود دیگهای رو تو خودم نداشتم، با اون همه توهم و تردید و وسواس، یکی با من نفس میکشید.
ماه طلعت: بچه موجود دیگهای نیست، پارهی تن آدمه.
ماه منیر: میترسیدم از این موجود ناشناخته. جانداری در جان من. ناچار به سقط بچه شدم.”( مجموعه آثار علی حاتمی:1140)
«مهین»، پابهپای «جلال الدین» برای کسب درآمد خانه تلاش میکند، تا حدی که به دلیل ساعات کاری متفاوتشان، هیچ وقت یکدیگر را نمیبینند.
* «مهین: ما هیچ وقت با هم نبودیم. صبحها و بعد از ظهرها اون بانک و شرکت بود، شبام من کشیک بیمارستان. برای خریدن آپارتمانی که بچه اتاق جدا داشته باشه. حالا اتاق بچه هست ولی حوصلهی بچه نیست. صداش که رو ضبط بود معنی جدایی رو نمیفهمیدم. اما نوار سکوت میگه نیست.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1137)
اما «توبا»، همسر«محمد ابراهیم» زنی ولخرج و تجملی است که وجود همسرش را تنها به خاطر پول و تأمین مخارج زندگی و خوشگذرانیهایش میخواهد.
* «توبا: …خواستم بدونی میخوام با فریده و محمود برم دبی، یا با مهاجری ترکیه. هزار دلار بیشتر نمیخوام. صندل پلاستیکی میبریم، شلوار جین میاریم. توام یا خودت میای یا خبرت. همین.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1136)
- نکتهی دیگر، در باب نامهای اشخاص و علت گزینش آنها توسط نویسنده است. هر سه پسر مادر، «محمدابراهیم»، «غلامرضا» و «جلال الدین»، نامهای مذهبی دارند و این نکتهی قابلتوجهی است زیرا نویسنده با گزینش این اسامی خواسته است اعتقادات مذهبی والدین آنها را نشان دهد. در این میان، نام «غلامرضا» بیشتر از سایرین، این اعتقاد قوی را در معرض نمایش میگذارد. انتخاب این نام به این معنی که زن و شوهر، جگرگوشهی خود را غلام «امام رضا(ع)» میدانند، نشانهی ارادت آنها به این مقام والا است. گذشته از این ارادت لفظی، در داستان، رفتاری دال برارادت قلبی آنان وجود دارد؛ تمرّد «سردار حسینقلی خان» از فرمان گلوله باران «مسجد گوهر شاد» در «مشهدالرضا(ع)» و استقبال همسرش از این رفتار او، نشاندهندهی اعتقاد راستین آنها به مقدسات مذهبی است. نویسنده با انتخاب این نام برای معصومترین و پاکترین فرزند خانواده، خواهان تذکر مخاطب به وجود ارتباط شایسته و مناسب آن با انسانیترین حادثهی داستان است.
گذشته از این، تناسب برخی از این نام ها با ویژگی های شخصیتی آنها قابل تأمل است. نام «جلال الدین» با آن روحیهی لطیف شاعرانه و دمخوریاش با عرفان و نکات نغز اخلاقی و انسانی، یادآور نام شاعر و عارف نامی ایران، «جلال الدین محمد بلخی» است.
گزینش نام«ماه منیر» هم تناسب کاملی با شخصیت او دارد. چنانچه میدانیم، «ماه منیر» فرزند دلبند خانواده بوده است، مادر به خاطر نجات سلامتی او درد هجران از حبیبش را به جان میخرد. علاوه بر این از خود گذشتگی پدر و مادر، همسران وی نیز او را وجودی بسیار ارزشمند میدانستند، به او عشق میورزیدند و برای زندگی با او و فراهم آوردن رضایت خاطرش، از خودگذشتگی کردند. نام او متشکل از دو بخش «ماه» و«منیر» است. «ماه» دلالت بر زیبایی رخسار او دارد و «منیر» نشان دهندهی حضور درخشان و زندگی بخش او است. حضور او چونان شعلهای درخشان، گرمابخش و روشن کنندهی زندگی اطرافیانش است؛ شعلهای که برای روشن نگه داشتنش بسیار تلاش میشود زیرا نبودنش مساوی با زندگی خاموش است.
* «ماه منیر:…زاویه بیخانمان شد، دکتر در غربت موند. پدر، بیماری منحوس من از مادر جداش کرد، پدر از درد جدایی مرد. مردای زندگی من همه بزرگوار بودند. طالع نحس من شومبختشون کرد.» ( مجموعه آثار علی حاتمی: 1140)
این تناسب نام با صاحب آن را در تفاوت نام «ماه منیر» با «ماه طلعت»، میبینیم. تفاوت «ماهطلعت» و شیوهی زندگی سادهی او و ایفای نقشش در قالب زن خانهداری مسئول، قانع و مطیع که چشم همسرش به دیدار و حضور او روشن میشود، دلیلی بر این مدعاست. خاطر همسر، خانواده و خواهر و برادرهایش از بودن او، آسوده است و دغدغهی از دست دادن و تلاش برای نگه داشتتنش در کار نیست. نام او تنها بر زیبایی چهرهی او تأکید دارد و ارزش حضور او بر خلاف «ماه منیر» مورد تأکید و نظر نیست. نحوهی دلتنگی و اشتیاق دیدار «مهدی» نسبت به «ماهطلعت»، در جریان اقامت چندروزهی او در منزل مادر، دلیلی بر این موضوع است؛ ترانهای که «مهدی» در زیر لب زمزمه میکند، «مه لقا یار نازنینم» است که باز هم تأکید بر چهرهی زیبای او و دلتنگی برای دیدار او است؛ به خصوص که خود نام «مه لقا» مترادفی است برای نام «ماه طلعت”». از گفتگوی کوتاه میان «ماهطلعت» و همسرش مشخص میشود که او هم به این امر واقف است؛ وقتی مختصر دیدار خود را علاج دلتنگی همسرش میپندارد:
* «اوس مهدی:خود منم دلتنگم.
ماه طلعت:میخوای ماه به رخم ببینی.تو که الان منو دیدی.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1127)
شخصیت اصلی
مادر:
همسر «سردار حسینقلی خان ناصری» است که به سبب تمرد از حکم تیراندازی در واقعهی «مسجد گوهر شاد»، محکوم به تبعید میشود. پس از تبعید شوهرش به بندرعباس، به همراه فرزندانش به نزد او میروند ولی به سبب ضعف بنیهی یکی از فرزندان و نجات او از خطر مرگ، مجبور به بازگشت میشود. به خواست او شوهرش زنی از طایفهای عرب را به همسری میگزیند تا رنج غربت براو هموار گردد.
به همراه پنج فرزند خود به تهران باز میگردد و بهتنهایی به تربیت و نگهداری آنها میپردازد. فرزندان بزرگ میشوند و هر کدام پی زندگی خود میروند و او تنها و سالخورده، در سرای سالمندان روزهای پایانی عمر خود را میگذراند.
ویژگی های شخصیتی:
مادر عاشق خانوادهی خود است و این عشق، او را بارها وادار به از خودگذشتگی میکند. نمونههایی از این از خودگذشتگیها را در زیر میآوریم:
- پس از تبعید همسرش به بندر، به همراه فرزندانش به نزد او میروند و شرایط سخت زندگی را متحمل میشود تا غربت همسرش را از حضور خود و فرزندان به وطن تبدیل کند.
- براثر بیماری و ضعف دخترش و نامساعد بودن شرایط جوی با سلامت او، مجبور به بازگشت از بندر به تهران میشود و اینچنین سلامت و صلاح طفلش را بر خواستهی قلبیاش رجحان میدهد و تنهایی و فرقت از یار را به جان میخرد.
- به دلیل کاستن غم و درد دوری و غربت از شوهرش، از او میخواهد که همسری برگزیند تا نبود او و فرزندان را فراموش کند.
4-او حال و روز فرزندانش را درک میکند و از مشکلات زندگی آنها باخبر است؛ از این رو با وجود همهی رنج ها و زحمتهایی که با عزت زنانه برای از آب و گل در آوردن آنها کشیده است، خفّت روزگار گذراندن در انزوای سرای سالمندان را میپذیرد.
مادر زنی بردبار است، آنچنان بردبار که اشتباهات فرزندانش را بزرگوارانه میبخشد. نمونهی این بخشش بزرگوارانه را در رفتارش با «محمدابراهیم» میبینیم.
* «محمد ابراهیم: پرهیز مرهیزش میدین که چی؟ خورشید دم غروب، آفتاب صلات ظهر نمیشه. مهتابی اضطراریه، دوساعته باطریش سست. بذارین حال کنه این دمای آخر، حال و وضع ترنجبین بانو عینهو وقت اضافی بازی فیناله، آجیل مشگل گشاشم پنالتیه. گیرم اینجور وجودا موتورشون رولزرویسه، تخته گازم نرفتن، سربالایی زندگی. دینامشون وصله به برق توکل، …» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1113)
اودر برابر متلکهای بیادبانه و توهینهای پسرش سکوت میکند و جوابی نمیدهد ولی وقتی پای حق دیگر فرزندانش به میان میآید، در برابر این جگرگوشهی ناسازگار میایستد و همچون تکیهگاهی مستحکم از حق آنان دفاع میکند. در صحنهای که همهی افراد خانواده در حیاط جمع شدهاند و متلکگوییهای «محمدابراهیم» جمع آنان را از هم میپاشاند و یکی یکی حیاط را ترک میگویند، مادر، «محمد ابراهیم» را چنین مورد خطاب قرار میدهد:
* «مادر: با این خواهر برادرا خوب تا نکردی… من مادرم میبخشم، اما بترس از روزی که آه مظلوم دامنتو بگیره، امان از آه مظلوم… خدا از سر تقصیراتت بگذره.
محمدابراهیم: انقدر دیگه ما رو عاق والدین نکن از اون بالا. ما یه سر خاک و فاتحه باهاس بیایم که خب اونم میایم. جخ فاتحهاشام میشه از همین راه دور پیشکی حواله کرد، فاتحه….( مجموعه آثار علی حاتمی:1114)
و باز هم سکوت مادر!
او نگران سلامت فرزندانش است و کاملاً به سلامت و وضعیت مزاجی فرزندانش آگاه است.
هوش و حواسش به رفتار فرزندانش است و هرکجا که لازم بداند آنها را نصیحت میکند. مثلاً «محمدابراهیم» را از برخورد نا درستش نسبت به خواهر و برادرهایش باز میدارد.
* «مادر:…من مادرم می بخشم،اما بترس از روزی که آه مظلوم دامنتو بگیره، امان از آه مظلوم…»( مجموعه آثار علی حاتمی:1114)
یا وقتی «محمد ابراهیم» از زنش نزد مادر درددل میکند:
“محمدابراهیم:میدونی خان داداشو چی صدا میکنه مادر؟میگه بوفالو.
مادر: خوبه تو رو خواهربرادرات اسم میذاری؟ این چوب خداست دردت اومد؟ به خود بیا، از هر دستی بدی از همون دست میگیری.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1131)
ویا خطاب به «جلال الدین» میگوید:
* «مادر: جلال الدین، بیا ننه. تو هم بشو هم پالکی قافله چلا، دوری نکن مادر. دوره فرقت نزدیکه.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1113)
او زنی کدبانو و آشنا به وظایف یک زن و مادر است. نمونهی هنر و قدرتمندی او را در ادارهی منزل، از میان گفتگوهایی که میان او و همسرش در دوران جوانیاش صورت پذیرفته، در مییابیم.
* «حسینقلی: این خانه رو من ویران کردم.
مادر: تا من هستم این سقفها جرأت زمین ریختن ندارند. سارا ستون سنگی سختی ست، ایستاده زیر این طوفانهای باران خورده، به این حوضچههای مسین هم اعتنا نکنید، اسمشونو گذاشتم حوضهای زمستونی.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1118)
همچنین:
«سارا: تو خونه، برنج و آرد و حبوبات داشتیم، نخواستم تدارک شام مهمانی ببینم. خواستم بدونی بچهها چی میخورن.
حسینقلی: هر شب نان و سیب زمینی؟
سارا: یه شب با نعنا، یه شب با گلپر. نمیذارم یکنواخت شه.
حسینقلی: وقتی یک زن کدبانو در خانه داری هرچه فقیر باشی توانگری. کدبانوی عاشق نیاز چندانی به رفتن بازار نداره. از برکت دستهاش مطبخ همیشه دایره و حسن سلیقه اش، سفره سفرهی ضیافت.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1118)
قدرت و عزت نفس او در برابر ناملایماتی که روزگار برایش پیش آورده است، مثال زدنی است. او با وجود مهیا بودن راههایی که میتوانست گذراندن روزگار تبعید شوهرش را برای او و فرزندان، آسانتر نماید، با اعتماد به نفس فوق العاده، به تنهایی، به مبارزه با دشواریهای زندگی میپردازد.
* «سارا: عهد کردم تا اتمام دوره زندان برای گذران زندگی بجز دستام، دستی رو به یاوری نگیرم. همه هستن، برادرم، خویشاوندان شما، حتی کسبه، به محمدابراهیم پیغام دادن به مادر بگو، بیاد بار و بنشن ببره. ما با سلطان حساب داریم. قبول نکردم. با چرخ این چرخ خیاطی رفتم به جنگ چرخ فلک.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1120)
نکتهی دیگر در مورد ویژگیهای شخصیتی او، وفاداری نسبت به تعهدش است؛ با وجود دستگیری همسر و از دست رفتن منصب نظامی او، همچنان به او وفادار و مفتخر باقی میماند و به او روحیه میدهد.
* «حسینقلی: خدا رو شکر، هنوز عکسمون رو از سر طاقچه خانه خودمون برنداشتن.
سارا: عکستون سر طاقچه، اسمتون بر در خانه و عشقتون در دلهای ماست تا قیامت.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1118)
* «حسینقلی: تمرد من رو از حکم تیر اندازی قبول داری؟
سارا: بله.
حسینقلی: ولی عاقبت اون جماعتی که پناه آورده بودن به مسجد گوهر شاد به خاک و خون افتادند.
سارا: فرمان آتش را گلوی دیگری صادر کرد، نه حنجره شریف شوهر من.
حسینقلی: یعنی دنیام رو به آخرت فروختم.
سارا: نه، صاحب منصب بودین، شدین صاحب نام. در همان حمایل غل و زنجیر هم سردارین. حالا ستارههای شرف رو بر پیشانی دارید، فقط چند تا پولک را از دوشتون برداشتن.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1119)
مادر، زنی معتقد است. اگر صحنهی آغازین فیلم را که مادر بر روی تخت نشسته و مشغول خواندن دعاست، دلیل محکم بر این مدعا به شمار نیاوریم، از صفات پسندیدهای چون، بخشش و بزرگواری، وفاداری، فداکاری، آزادگی، صداقت و پایبندی به آنها، همچنین روحیات پاک، آرامش خاطر و مهر بیدریغش به اطرافیان و ناروا دانستن کارهای ناشایست که همگی زائیدهی ایمان و اعتقادی محکم است، به این ویژگی اخلاقی، رهنمون می شویم.
نمونه هایی از پروای او از اعمال ناستوده،در نصیحت هایش به «محمدابراهیم» میبینیم.
* «مادر: خوبه تو رو خواهربرادرات اسم میذاری؟این چوب خداست دردت اومد؟به خود بیا،از هر دستی بدی از همون دست می گیری.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1131)
مادر پس از شرح چگونگی ماجرای تبعید شوهر و فاش کردن جریان ناپسری اش، چنین میگوید:
* «مادر: حاصل آن وصلت این نابرادریست. پسری از شکم زن دیگریست، به خاطر شکوه یک شوهر و عزت زنانهی من، پشت ابر غرور پنهان بود. بارالهی، روا نبود، این ستم بود، خدایا به حرمت دعوت این پیر پشیمان، خط سفید رحمت بر سیاهی دفتر خطایم بکش و روح پدری را از دلشادی پسر شادمان کن.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1121)
با وجود همهی صفات و کارهای پسندیدهای که زیور شخصیت مادر شده است، موضوع کتمان وجود پسر همسرش که نه از روی بدخواهی بلکه از روی ضرورت شرایط، ایجاب مینمود، به صورت دلمشغولیای بزرگ، مانع از سفر و زیستن آسوده خاطر او در سرای جاودان میشد.
نمونههایی دیگر گواه بر اعتقادات دینی او را که از میان صحبتهایش معلوم میشود، در زیر میآوریم:
* «…خرج و مخرج شب هفت رو هم بدین خونه سالمندان. خلعتمم که عزیز از کربلا آورده….» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1142)
چون معتقداست، خرج انسان فوت شده باید برای انسانهای مستحق صرف شود تا اجرش به او برسد. همچنین استفاده از خلعتی متبرک شده در کربلا را به عنوان لباس مرگ، شایسته و درخور میبیند.
* «مادر: میمونه یه حلوا، هدیه صاحبان عزا به اهل قبور. این تنها شیرینی ضیافت مرگ عطر و طعمش دعاست. روغن خوبم تو خونه داریم، زعفرونم هست، اما چربی و شیرینی ملاک نیست، این حرمتیه که زنده ها به مرده هاشون میذارن. اجرشم نزول صلوات و حمد و قلهوالله ست.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1144)
در این چند عبارت، اعتقاد مادر به زنده بودن روح مردگان و امکان برقراری ارتباط میان آنها با زندگان را در مییابیم.
نکتهی قابل توجه دیگر در باب شخصیت مادر، نگاه عرفانی او به مرگ است. او مرگ را پایان هستی نمیداند، بلکه آغاز میداند و برای آن مشتاق است. همچون سفری جذاب به مرگ مینگرد. همانگونه که برای رفتن به یک سفر آماده میشوند، برای مرگ آماده میشود. گذشته از این، مرگ را دیدار میداند، سفری که به دیدار و وصال منجر میشود. نگاه او به مرگ نگاه مشرقی است و چنین نگاهی طبیعتاً نتیجهی ایمان راسخ او به خدا و معاد است که از اصول دین میباشند. زیباترین توصیف او از ماجرای مرگ را هنگامی میشنویم که دلنگرانِ نبودنِ «غلامرضا» است؛ از سویی نگران فرزند و از سویی مشتاق حرکت و این دل مشغولی او را از حرکت باز میدارد:
* «مادر: …کجاست بره گمشده این گوسفند پیر صحرا، وقت ذبح نزدیکه و قربانی مشتاق و منتظر.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1144)
علاوه بر این، او بنا بر یک مکاشفهی درونی، زمان مرگش را میداند و به آن ایمان دارد. بر اثر این ایمان فرزندانش را گرد خود میخواند تا روزهای پایانی زندگیاش را با آنها بگذراند و به تربیت و تذکر مجدد آنها بپردازد. در شب مرگش با اطمینانی کامل از رفتن خود خبر میدهد:
* «مادر: موقع بدرقهاس، البته مونده به اومدن قطار. میگه خوش آن کاروانی که شب راه طی کرد. اول صبح به منزل رسیدن، عالمی داره. حال نماز صبح، امید روز تازه، گفتم که من با قطار شب عازمم، صدای پای قطار میاد. بانگ جرس، آوای چاوشی، قافله پا به راهه.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1149)
اما گذشته از همهی اینها، نکتهای که سبب ارتباط بیشتر خواننده با شخصیت «مادر» میشود، عادی بودن شخصیت اوست. گذشته از مکاشفهی درونیای که در روزهای پایانی زندگیاش به او دست میدهد و گذشته از تمام صفات پسندیدهای که به او چهرهای فرشته گونه بخشیده است، او را زنی طبیعی و با دلمشغولیهای عادی و روزمرهی یک زن خانهدار میبینیم. او راهبهای نیست که تنها به عبادت و تزکیه نفس مشغول باشد. گرچه از دردسرهای دنیای شهری مدرن فارق است، اما با ساخت سنتی محلهی قدیمی و مردم آن مأنوس است و روابط حسنهای با مردم همسایه و آشنا دارد. وجود پینه دوز لال که همواره دم در خانهی مادر به کسب مشغول است و اعتماد مادر در سپردن کلید منزل به دست او نمونهای از این رابطهی حسنهی مادر است.
مادر فرزندانش را امر ونهی، نصیحت و حتی سرزنش میکند. بچه هایش با وجود محبت و علاقهی بیدریغش از او حرف شنوی دارند. حتی «محمدابراهیم» که نافرمان و خشن به نظر میرسد، در برابر قهر مادر از کوره در میرود. «ماه طلعت» با شیطنت و ترس و دور از چشم مادر به سراغ وسایل خصوصی او میرود.
* «ماه طلعت: آلبوم مادرو یواشکی از صندوقخانه برداشتم. بفهمه واویلا. چیز نگه داشتنو آدم باید از مادر یاد بگیره.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1137)
به خاطر خدشه دار نشدن عزت و غیرت زنانه اش وجود «جمال»، ناپسریاش را از همگان پنهان نگه میدارد.
در بند حفظ آبرو است و حرفهای مردم برایش اهمیت دارد. نمونهای از این آبرومندی و توجه به حفظ شئونات خانوادگی را در حساسیتش نسبت به تدارکات مجلس عزاداریاش میبینیم.
* «صحن حیاط خانه مادر.
فرزندان مادر همگی لباس عزاداری برتن کرده و به یک صف ایستاده اند. مادر بر روی صندلی نشسته آنها را نگاه میکند.
مادر: حالا خیالم از سر و ظاهرتون آسوده شده. رخت و لباستون از هر جهت مناسب و برازنده است. میمونه تدارکات شام وترتیب چای و قهوه.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1134)
«مادر: سر شام گریه نکنین، غذا رو به مردم زهر نکنین. سماور بزرگ و استکان نعلبکی هم به قدر کفایت داریم، راه نیفتین دوره در و همسایه پی ظرف و ظروف. آبروداری کنین بچه ها، نه با اسراف. سفره از صفای میزبان خرم میشه، نه از مرصع پلو. حرمت زنیت مادرتون رو حفظ کنین. محمدابراهیم، خیلی ریز نکن مادر، اونوقت میگن خورشتشون فقط لپه داره و پیاز داغ.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1143)
به طور کلی شخصیت مادر، شخصیتی همهجانبه و پویا است؛ همهجانبه از این جهت که نویسنده به شرح ویژگی ها و نکات ریز شخصیتی او پرداخته است و پویا به این دلیل که در زندگی و شخصیت خود با تصمیماتش، بسیار تغییر و تحول ایجاد کرده است.
شخصیت های فرعی
محمد ابراهیم
از شخصیت های فرعی، همهجانبه و پویای فیلمنامه است. او فرزند ارشد مادر است که به شغل پر درآمد صادرات روده مشغول است. به گفتهی خودش این شغل و همچنین خصوصیات ژنتیکی خود را از دولتی سرِ داییِ مرحومش به ارث برده است و تا حدی به این قضیه مفتخر است.
* «محمدابراهیم:…ترنجبین بانو! هل وگلابم میزائیدی حریف هفت بیجارت نمیشد… سهره مهره یه دوجین بچه میزاد یکیش میشه بلبل. ننه ما کت سهره رو بست و زایید گل و بلبل… مام دولتی سر دائیمون شدیم روده پاک کن. والّا یه هلههولهای میشدیم از این قماش. قره قوروتی، بامیهای، کمپوتممپوت.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1110)
* «محمد ابراهیم: شکر خدا ما یکی خاکشیر مزاج در اومدیم از آب. اونم از دولتی سر دائی خدا بیامرزمونه. والّا سردی گرمی حالیمون نیست.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1113)
«محمدابراهیم» مردی خشن و عصبانی است. به دلیل فرزند ارشد بودن، خواهان احترام و حرفشنوی دیگر اعضای خانواده است. متلکگوئیها و پرحرفیهای فراوان او را میتوان نشانهی جلب توجه دیگران به خود و تحقیر کردن آنها دانست.
* «محمدابراهیم: زولبیا. تا من سرپام تو این خونه کسی دست تو جیبش نکنه، علیالخصوص آبلیموی دستافشار. کباب برگشم که گوشت شتره؟ا… کوت کردم اسکناسو گذاشتم لب طاقچه. مشت مشت وردارین، بخرین و بپزین و بلمبونین، فقط حساب شیکم داداشیتونو داشته باشین که این سیرمونی نداره. ناغافل میزنه روده هاشو میترکونه.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1108)
او همهی افراد خانواده را مورد تمسخر قرار میدهد و برای آنها نام مستعار میگذارد و با آن نامها خطابشان میکند؛ «طلعت» را زولبیا و «اوس مهدی» را بامیه لقب میدهد، «جلال الدین» را آبلیمو و «غلامرضا» را سنجد خطاب میکند و معتقد است اگر آمبولانس «ماه منیر» را در خیابان ببیند، جلبش میکند. حتی این بیاحترامیها، به فضای خصوصی زندگی خواهر برادرهایش نیز داخل میشود؛ برای مثال، متلک و تمسخر او به ساحت همسر و ناموس برادرش هم سرایت میکند:
* «محمدابراهیم: اخوی به اون مادام دکتر جونت بگو قاعده یه بسته زردچوبه ددت خیر داداشیت کنه که دیگه تو زلفای چین چین شکن در شکنش شیپیشا برک نزنن.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1115)
او هیچ پروایی ندارد که وجود و شخصیت مادر را با زبان گزندهاش زیر سوال ببرد؛ درمورد وضعیت روزهای آخر عمر مادر چنین اظهار نظر میکند:
* «محمد ابراهیم: پرهیز مرهیزش میدین که چی؟ خورشید دم غروب، آفتاب صلات ظهر نمیشه. مهتابی اضطراریه، دوساعته باطریش سست. بذارین حال کنه این دمای آخر، حال و وضع تدنجبین بانو عینهو وقت اضلفی بازی فیناله، آجیل مشگل گشاشم پنالتیه. گیرم اینجور وجودا موتورشون رولزرویسه، تخته گازم نرفتن، سربالایی زندگی. دینامشون وصله به برق توکل، اینه که حکمتش پنالتیه، یک شوت سنگین، گله….» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1113)
اما با وجود همهی این خشونتها و بد زبانیها، خانواده، احترام بزرگی سن وسال او را نگه میدارند و تا جایی که امکان داشته باشد سکوت میکنند.
«محمدابراهیم» مردی عصبانی و ناآرام است، علت آن نیز چنانکه در فیلمنامه نمایش داده میشود، مشغولیتهای فراوان مادی و تلاش و درگیری بسیار او برای تهیه و تدارک خرج و مخارج سنگین خانواده است. وجود زنی ناسازگار و خودخواه در محیط خانهاش که تنها به خوش گذرانی میاندیشد، حال و روز فرزندانش که به سبب تربیت نادرست مادرشان در زندگی زناشویی شکست خورده اند، بیارج و اعتباریاش نزد همسرش و عدم همدلی اش با وی، همه و همه، دلایل کافی برای به هم خوردن آرامش و تعادل روحی و روانی یک فرد میتواند باشد. همهی این مشکلات، او را رفته رفته از پیوندهای خونیاش دور میکند. بیتوجهی او به خانوادهی پدریاش، همسرش را در احترام نگذاشتن به آنها گستاخ میکند و این گستاخی، ارج و احترام آنها را در نزد او از بین میبرد.
برای تامین مخارج سنگین خانواده اش، مجبور میشود ارزشهای اخلاقی را زیر پا بگذارد؛ برای مثال، «جلال الدین» را که نمایندگی شرکت در آلمان را برعهده داشت، از کار برکنار میکند و خودش مسئولیت همهی کارها را بر عهده میگیرد. این کار او باعث میشود که «جلالالدین»، تحصیلش در آلمان را رها کند و مأیوس به تهران بازگردد.
به گفته و اعتراف خودش نزد مادر، علاوه بر زهتابی، برای کسب درآمد، به کارهای دیگر نیز میپردازد:
* «محمدابراهیم: ای مادر. زهتابی که کفاف اردوی مفتخورا رو نمیده. بسازوبفروش و هزار حلال و حروم دیگه.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1130)
و به امر همسرش، «غلامرضا» را که قرار بود نزد او زندگی کند، به آسایشگاه معلولین میفرستد؛ در جواب انتقاد «جلال الدین» از اینکه چرا «غلامرضا» را به حمام نبرده است، میگوید:
* «محمدابراهیم: عشقی جون، عیالات متحدهم گفت یا جای من حوری بلوری یا این گوریل انگوری. گذاشتمش دیونه خونه. پیش من نبود که تو وان شیر قهوه استرلیزه اش کنم.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1117)
زبان «محمدابراهیم» زبانی تلخ و نیش دار است. گفتگوهای او دایرهی وسیعی از لغات، اصطلاحات و تکیه کلامهای رکیک و کوچه بازاری است. کلام او به خوبی مبیّن شخصیت و موقعیت اجتماعی و نوع مشغولیتهای اوست.
نکتهی قابلتوجه در شخصیت او، ابتلایش به بیماری روانی وسواس در نظافت و شستشو است. این نکتهی مهم که به دلیل ظرافتش از نظرها پنهان میماند در موارد زیر خودنمایی میکند:
- نویسنده در سه جا، او را در حال شستشوی دستانش نشان میدهد.
- «محمدابراهیم» با دستانی پر از میوه، پینه دوز را برای باز کردن در به کمک میطلبد.
* «محمدابراهیم: خداداد، دستت تمیزه، دست کن تو جیب من کلیتو وردار، درو باز کن، قربونت.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1112)
- «غلامرضا که مشغول خاراندن سروصورتش است در آستانهی پنجره نشسته است. محمدابراهیم به سراغ او میرود.
محمدابراهیم: نریز اون کبرهها رو کف اتاق، نکبت. زندگیمونو مرض و میکروب ورداشت….» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1115)
- همچنین در حمام بردن «غلامرضا»، به خاطر کثیفی زیاد او از کوره در میرود و به زور و خشونت زیاد او را با خود میبرد.
* «غلامرضا که از رفتن به حمام خودداری میکند چندین بار به زمین میخورد اما محمدابراهیم او را کشانکشان به طرف حمام میبرد…
محمدابراهیم: بلند شو ببینم. نکبت. چند ساله حموم نکردی؟ چارتا صابون بیار ببینم.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1127)
و در برابر مقاومت شدید «غلامرضا» میگوید:
* «محمدابراهیم: پاشو، پاشو. من نذر دارم چهارچوب رو ول کن.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1128)
این جملهی «محمدابراهیم» حجتی آشکار بر وجود این ویژگی شخصیتی ذکرشده میشود، وقتی حمام بردن برادرش را بهای انجام نذرش قرار میدهد، دلیل محکمی بر وسواس و انزجار او از انجام این کار دشوار و ناخوشایند است.
گذشته از این موارد ذکر شده در فیلمنامه، صحنهای دیگر هم در خود فیلم وجود دارد که دلیلی بر این مدعای ما میشود؛ در صحنههای آغازین فیلم، وقتی «محمدابراهیم» و «غلامرضا» زودتر از بقیه در خانهی مادر حاضر میشوند، «محمدابراهیم» پارچهی سفید و تمیزی را بر روی پله پهن میکند، مینشیند و مشغول نوشتن متن اعلامیهی مرگ مادر میشود. این رفتار در متن فیلمنامه آورده نشده است.
ازآنجایی که او در محیط خصوصی خانوادهاش مردی رام و مطیع در برابر خواستههای همسرش است، سعی میکند برای جبران این نقیصه مردی و مردسالاری را در خانهی مادری برپا کند؛ چنانکه خود، در جواب انتقاد مادر از مانع شدن او از دیدار «اوس مهدی» و «ماه طلعت»، میگوید:
* «محمدابراهیم: تو خونه خودمون که زنذلیلیم، اینجام توسریخور داماد؟ آبجیکوچیکه مونه، میتونیم بزنیم تو سرش. حالا ما آقایی میکنیم و دست بزن نداریم امریست جداگونه، والله.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1141)
نکتهی بسیار قابل ملاحظه در باب شخصیت «محمدابراهیم»، کنش و واکنش او در برابر مادر است. نمونهی آن را در صحنهای که همهی اعضای خانه در حیاط گرد هم جمع شدهاند مشاهده میکنیم؛ او سعی میکند با طعنه و کنایه و تحقیرِ مادر، او را برنجاند و به حرف بیاورد ولی همواره با سکوت او مواجه میشود. این سکوت، تنبیه آزاردهندهای برایش است ولی او کودک سازگاری نیست که با این تنبیه ادب شود بلکه بیشتر بر سر لج میآید و گستاخی و پرحرفیهایش را بیشتر میکند. همچنان به این کار ادامه میدهد تا اینکه به اذیت و آزار خواهر و برادرهایش متوسل میشود؛ اینجاست که مادرِمدافع حق، دربرابرش میایستد و او را مورد عتاب قرار میدهد. او به هدفش یعنی جلبتوجه مادر و رنجاندن او از خود میرسد ولی خشم او را طاقت نمیآورد و در برابر سرزنش مادر با غروری کودکانه همجوابی میکند:
* «محمدابراهیم: انقدر دیگه ما رو عاق والدین نکن از اون بالا. ما یه سر خاک و فاتحه باهاس بیایم که خب اونم میایم. جخ فاتحهاشام میشه از همین راه دور پیشکی حواله کرد، فاتحه….» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1114)
اما با این حال، عتاب مادر کار خود را میکند، «محمد ابراهیم» از کوره در میرود، به خواهرش تشر میرود، به «غلامرضا» ناسزا میگوید، با «جلال الدین» جروبحث میکند و در نهایت، با کلافگی تمام، قصد ترک خانه را میکند.
اگرچه او فرزندی ناسازگارولجوج است اما در برابر توجه، محبت و احترام، کاملاً رام و ضعیف است. پس از درگیریهای لفظی که بین او و مادر صورت میگیرد و درگیریهای دیگرش با «جلال الدین» و «جمال» که منجر به شکستهشدن غرورش میشود، در اتاق خودش بر روی تخت دراز کشیده است که مادر به بهانۀ دادن قوارهی چادری، که به همسرش بدهد ولی در اصل به قصد نزدیک شدن به او، به سراغش میرود. با این بزرگواری مادر در ایجاد ارتباط، فرصتی مییابد تا صحبت کند و از دردهایش برای مادر بگوید. پس از این ارتباط محبتآمیز مادر، «محمدابراهیم» عاصی و نافرمان، رام میشود، گویی همهی لجاجت کودکانهی او به خاطر این بود که احساس میکرد مادر او را از مهر و محبت خود محروم کرده است و به خاطر این احساس بود که به مقابلهی منفی با او میپرداخت. دلیل دیگر بر وجود این ویژگی شخصیتی ذکر شده، برخورد او با «ماه طلعت» است؛ چنانکه در داستان میبینیم، رفتار«محمدابراهیم» نسبت به او خوشایندتر از برخوردش با سایر خواهر، برادرهایش است. دلیل این تفاوت، در تفاوت رفتار «ماه طلعت» است. «ماه طلعت» به خوبی نقطهضعف عاطفی برادرش را دریافته است؛ روی حرف او حرف نمیزند، در برابر او مطیع است، برای دلبری از برادرش شیرینزبانی میکند و احترام و محبت خود را نسبت به او کاملاً ابراز میکند. در اوایل داستان که اعضای خانواده کم کم در خانه جمع میشوند، «محمدابراهیم»، ناراضی از آمدن «جلال الدین»، به «ماه طلعت» میگوید:
* «محمدابراهیم:…داش آبیته پیژامتم که تشریفات فرمودن آبلیمویحالبر. مار از پونه بدش میاد…
ماه طلعت: سلطان مار هم وقتی از جلدش در میومد عاشق عطر پونه بود.
محمدابراهیم: صد رحمت به پونه. زبون درازی آبجی کوچیکه دیگه از بو گند گلاب هم گندتره.
ماه طلعت: غلط کرده آبجی کوچیکه بخواد زبون درازی بکنه.
محمدابراهیم: خوبه، خوبه، شیرین نشو. زولبیا. روت واشه. برو رد کارت.
ماه طلعت:چشم خان داداش.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1107)
وکمی بعد که همه در اتاقهایشان ساکن شده اند، «ماه طلعت» برای آنها چای میبرد؛
* «محمدابراهیم: چایی کمرنگه مال داداش خوش آب و رنگه اس؟
ماه طلعت: همه چی سرگلش مال خان داداشه.
محمدابراهیم: قند نشو قندون هس. برو ردّکارت.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1109)
«محمدابراهیم» توسط مادری معتقد و باایمان تربیت شده است و این تربیت، تأثیر خود را در شخصیت او گذاشته است. چنانکه آشنایی و اعتقاد به اصطلاحاتی نظیر «عاق والدین»، «توکل»، «مشغول الذمه»، «نذر»، «حلال و حرام» و…را از لابه لای گفتههایش درمییابیم. اما این آشنایی و اعتقادات در جریان زندگی، رنگ و اهمیت خود را از دست میدهند. به خاطر تأمین نیازهای مادی اهل خانهاش و راضی نگه داشتن آنها، مجبور میشود ارزشهای اخلاقی را زیر پا بگذارد و مخالف اعتقادات خود عمل کند. برای مثال، حق «جلال الدین» را زیرپا میگذارد و «غلامرضا»ی وابسته و احساساتی را به آسایشگاه معلولین ذهنی میفرستد.
* «حکایت غلامرضا رو گفتم که مشغولذمّه از دار دنیا نرم. اروای خیکت ما که تو دنیا بز آوردیم. حساب آخرتمونم که حکما یازده،یازدهست. هردوسو سوختیم.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1117)
این عبارت، نشاندهندهی دلمشغولی «محمدابراهیم» نسبت به اعتقاداتش و احساس گناهی است که به خاطر زیر پا گذاشتن آنها گریبانگیرش شده است.
«محمدابراهیم»، شخصیتی پویا دارد و این پویایی به خاطر تحولی است که در شخصیت و عملکرد او رخ میدهد. اما این تحول چنانکه انتظار میرود، یکباره و ناگهانی نیست و انگیزهها و دلایلی زمینهی پیدایش آن را فراهم میکند. هنگامی که رفتار خانوادهی مادریاش را مشاهده و آن را با رفتار شریک زندگی اش مقایسه میکند، به نکات مهمی دست مییابد که زمینهی تحول و تغییر رویه را در او فراهم میکند. رفتار صادقانه و بدون چشمداشت اطرافیانِ خود را با توقعات فراوان همسر و خانوادهاش میسنجد. برای مثال، در برابر توجهات غیر منتظره و بیریای «ماه طلعت» متعجب میشود و با بیتوجهیهای بیباکانهی همسرش مقایسه میکند.
* «محمدابراهیم: …طلعت. اون کت صاب مرده ما رو بده بریم پی زندگی نکبتیمون.
ماه طلعت با سینی چای به سوی محمدابراهیم میرود.
ماه طلعت: چشم. تا خان داداش چاییشو بخوره، آبجی کوچیکه کتشو آورده. زیر بغلش شیکافته بود. دوختم.
محمدابراهیم: اگه شیکم ما رو کارد سلاخم بشکافه، عیالمون دستش به سوزن نخ نمیره، جراح خانوم. اما تا دلت بخواد ووگ و بوردا میخره، الگو ور میداره واسه رخت تو خونه توله هاش.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1117)
در برابر محبت خالصانه و بیدریغ مادر تسلیم میشود و به این گفتهی او ایمان میآورد:
* «مادر: همه نمیشن مادر. هرکی آدمو واسه وجود خودش میخواد. رفیق آدم، زن، اولاد، همه.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1131)
و اینچنین، محمدابراهیمی که در آغاز فیلمنامه، نسبت به قضیهی مرگ مادر کاملاً بیتفاوت مینمود و خود را برای مواجهه با این امرعادی، آماده میکرد، چنان از محبت مادر سرشار میشود که از فرط خواستنش، به خاطر تعریف «ماه طلعت» از وضع سلامتی مادر، به او پرخاش میکند.
* «ماه طلعت: امروز که سرحالتر از دیروزین.
محمدابراهیم: بگو ماشاالله زولبیا. امان از چشم بد. جخ چشم خودی بیشتر کارگره. البت از زور خواستن.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1142)
غلامرضا
فرزند دوم مادر است که مبتلا به نارسایی ذهنی است. پس از رفتن مادر به آسایشگاه سالمندان، مسئولیت نگهداریاش به برادر بزرگش، «محمدابراهیم»، سپرده میشود، اما به دلیل مخالفت همسرش، او را به آسایشگاه معلولین ذهنی میسپارد.
معلولیت ذهنی او را همچنان، کودک نگه داشته است؛کودکی بزرگسال که کودکانه به حوادث و پدیدههای جهان اطراف خود مینگرد. بازیگوش و علاقمند به بازی با دستگاه «کمودور» و بچههای محل است. پرخور و عاشق خوراکیهای خوشمزه است و به خاطر وحشتش از آب داغ به حمام نمیرود.
اما گذشته از این ویژگیهای ظاهری شخصیتیاش، خصوصیات روحی قابلتوجهی نیز دارد؛ او از مهربانی و لطف ذاتی فراوانی برخوردار است. حس علاقه و وابستگی فراوانش نسبت به مادر از همان اوایل داستان، هنگامی که مادر و «ماه طلعت» وارد خانه میشوند، مشاهده میشود.
* «غلامرضا به عادت زمان کودکیش در را باز میکند و پشت در پنهان میشود. مادر و ماه طلعت وارد میشوند. غلامرضا دنباله چادر مادر را گرفته میبوسد.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1107)
او کودکانه به مادر عشق میورزد و به داشتن او احساس نیاز میکند؛ این نیاز را در گفتگویش با «جمال» به خوبی درک میکنیم:
* «جمال: غواصهای پیر نقل میکنند در قعر بحر یک پیرزن نشسته فوق بناتات بحری گهواره میجنباند. هر غواصی حوالی طفلش نگردد یک مقدار صدف صید میکند.
غلامرضا: خوبه، منو با کشتیت ببر ته دریا، میخوام بخوابم تو گهواره ننه دریا. مادر میخواد بمیره.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1134)
این کودکی و نارسایی ذهنی، در دیدگاهش نسبت به مرگ نمود کاملی پیدا میکند. در باور او انسانی که میمیرد، همچنان زنده است و گذر سالها بر عمر و وضعیت جسمی او تأثیر میگذارد. مرگ برای او پایان زندگی و رشد و نمو نیست بلکه تنها مفهومی از جدایی و دیر برگشتن است؛ همچون رفتن به یک سفر دور و دراز همراه با امیدی کمرنگ به بازگشت. «غلامرضا» مرگ پدرش را سفر میپندارد و هنگامیکه «جمال» از درب پشتی خانه را به صدا در میآورد، میگوید:
* «غلامرضا: ا آقام اومد. آقامه. فقط آقام از این در میاد، با چکمه و شمشیر و عصا. بیچاره پیر شده از بسکه مرده.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1117)
چنانگه گویی آمدن پدر، در نزد او، امری ممکن و باورپذیر است.
او فردی احساساتی است و افراد، با مهر و محبت خود، او را کاملاً به خود جذب میکنند؛ به خاطر محبت و توجه «جلال الدین»، همواره سعی میکند که بیشتر با او و در کنار او باشد تا با «محمد ابراهیم». با آمدن «ماه منیر»، به وجد میآید، به پیشبازش میرود، چمدانش را بر روی سرش گذاشته و به داخل خانه میبرد. «ماه منیر» او را محبت، کمک و درک میکند، به او دیکته میگوید و همبازی او در سفر خیالیاش میشود؛ به همین خاطر، «غلامرضا» با او احساس نزدیکی میکند. «ماهطلعت» و«جمال» هم با او رفتاری دوستانه دارند. تنها «محمدابراهیم» است که او را مورد ظلم قرار میدهد؛ به او دشنام میدهد، مسخرهاش میکند، زور میگوید و حتی کتک میزند. با این همه، احساسات و مهربانی پاک و بیریایش را از «محمدابراهیم» نیز دریغ نمیکند؛ پس از آنکه «محمدابراهیم»، او را به زور و خشونت به حمام میبرد، و به خانه بر میگردند،
* «غلامرضا به طرف تخت مادر میرود و در کنار مادر مینشیند.
مادر: بیا جلو، مادر ببینه که پاکیزه شدی، ماشاالله، ماشاالله، هزار ماشاالله. بشکنه دستش خیر نبینه، کی صورتتو سیاه و کبود کرده.
محمدابراهیم: من، عوضش سر و تنشم شستم. دیگه نمیدونستم دستمزد دلاکی ناله و نفرینه. نمیرفت زیر آب داغ. زدمش.
غلامرضا: نه نزد که، خودم خوردم زمین. صابونو قورت دادم لیز خوردم، چشمم رفت تو دوش. به خدا.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1129-1128)
و از این طریق، سعی میکند برادرش در معرض سرزنش قرار نگیرد.
مادر نیز مهر و محبت فراوان خود را نثار او میکند. محبتی که نثار «غلامرضا» میکند، با آنچه به دیگر فرزندان نثار میکند، متفاوت است؛ نوعی حس ترحم و دلنگرانی نسبت به حال وآیندهی «غلامرضا» در محبتش به او مشاهده میشود؛ اوج این احساس محبت و دلواپسی نسبت به او را در جریان پنهان شدن او پس از دیدن صحنهی قربانی میبینیم:
* «مادر: …برین پسرا پی برادرتون، خدا پشت وپناهتون. کجاست برهی گمشدهی این گوسفند پیر صحرا، وقت ذبح نزدیکه و قربانی مشتاق و منتظر. برّک پروار من. غلامرضا.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1144)
«غلامرضا» از روحیهای حساس و شکننده برخوردار است. در صحنهی قربانی گوسفند، این ویژگی شخصیتی او نمود پیدا میکند. هرچند «محمدابراهیم» او را به بهانهی بازی قائم باشک به پاشیر زیر زمین میبرد تا صحنهی قربانی را نبیند، ولی او با شنیدن صدای گوسفند به بالا آمده و با صحنهی گوسفند بیسر مواجه میشود و حالش دگرگون میشود.
دگرگونی شخصیت «غلامرضا» سطحی و کوتاهمدت است. این دگرگونی در حد یک سفر خیالی و زنده شدن خاطرات گذشته و پارهای آرزوهای بربادرفته است. این سفر خیالی فرصتی به «غلامرضا» و «ماه منیر» میدهد تا خاطرات گذشته را زنده کنند و با آب و رنگ آرزوهای خود، آنها را به دلخواه خود تغییر دهند.
* «ماه منیر: وقتی رسیدیم به گذر من میدوم تو کوچه در میزنم.
غلامرضا: نه دخترم کوچه تاریکه میترسی.
ماه منیر: شما که سر کوچه باشین نمیترسم، میخوام داد بزنم مادر، مادر، آقاجونو آوردم از تبعید.
غلامرضا: اگه عمرم به تهرون نرسید چی؟ اگه نعشمو قطار آورد تهرون چی؟
ماه منیر: خاکت کجاست، به ماها که نشون ندادن.
غلامرضا: خودتو و غلامرضا رو نیارین سر خاک، بفرستینشون سینما بخندن، از بسکه گریه براشون بده، ناخوش میشن سر قبر. به محمدابراهیم بگو مراقب خواهر برادراش باشه.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1147)
این دگرگونی و صحبتهایی که در سفر خیالی میان او و «ماه منیر» رد و بدل میشود، مبیّن ویژگی دیگری از شخصیت «غلامرضا» است و آن، درک قوی نسبت به وقایع و جریانات زندگی و مسائل و ویژگیهای هریک از اعضای خانوادهاش است؛ گرچه به دلیل معلولیت ذهنی و پریشانی حواس، جایگاه خود را در نقش پدر«ماه منیر» یا همسر «سارا» فراموش میکند و دچار اشتباه میشود.
به طور کلی، «غلامرضا» از شخصیتهای همهجانبه و ایستای فیلمنامه است؛ همه جانبه از این جهت که در داستان به شرح وجوه مختلف شخصیتی او پرداخته شده است و ایستا، به این دلیل که تا پایان داستان بدون تحول و دگرگونی باقی میماند.
جلال الدین
از شخصیتهای فرعی، پویا و همهجانبهی فیلمنامه است که حضور و نقش چشمگیری در داستان دارد. او پسر سوم و فرزند چهارم مادر است. مدتی به عنوان نمایندهی تامالاختیار شرکتصادرات برادرش و به قصد تحصیل طب، در آلمان به سر میبرد ولی پس از مدتی، «محمدابراهیم» او را عزل میکند و بهتنهایی مسئولیت کارها را برعهده میگیرد. او مأیوس و مغبون همراه با کدورت وکینهای که از برادر به دل دارد، به تهران باز میگردد. به عنوان کارمند سادهی بانک به کار مشغول میشود و به جای زندگی خوب و مرفّهی که میتوانست با حقوق نمایندگی شرکت و شغل طبابت ترتیب دهد، مجبور میشود همراه همسرش، شبانه روز، برای کسب درآمد تلاش کند.
او و همسرش زندگی زناشویی رضایتبخشی ندارند و به نحو تأسف باری، جدا از هم به سر میبرند و تنها با ضبط صدایشان بر روی نوار کاست، با هم ارتباط کلامی برقرار میکنند.
وی اهل مطالعه است. این مطلب را علاوه بر جملات نغزی که بنابر مقتضای حال بر زبان میآورد، از صدای ضبط شدهی «مهین» نیز متوجه میشویم:
* «مهین: … بالأخره نگفتی آخر کلیدر چی شد… باز در شکردون رو درست نبستی، خونه شد دنیای مورچگان موریس مترلینگ…» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1103)
از روحیهای حساس و شاعرانه برخوردار است و نگاه او به زندگی و جریاناتش، عرفانی است. این نوع نگاه را از سخنان او متوجه میشویم:
* «جلال الدین: آدم برهنه به دنیا میاد. برهنه هم از دنیا میره. هرچه سبکبارتر بهتر. دنیا حکم دریا رو داره، زندگی، زورق. آب در کشتی هلاک کشتی است. بحری بی جامه، امید نجاتش بیشتره تا مسافر با اثاث.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1116)
* «جلال الدین: تلخی با قند شیرین نمیشه. شبو باید بیچراغ روشن کرد.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1109)
همچنین، سرشار از احساسات است و روح لطیفی دارد. نمونهای از این احساسات و عاطفهی سرشار را در ارتباطش با «غلامرضا» میبینیم. او با «غلامرضا» هماتاق میشود و با حوصلهی تمام، او را تحمل میکند. «غلامرضا» نیز بر اثر محبت او اغلب نزد او به سر میبرد. او «غلامرضا» را «تنبور محبت» و«تن پاکباطن» مینامد که مبیّن نوع نگاه عارفانهی او نیز میباشد.
باوجود احساسات سرشاری که نسبت به خانوادهاش دارد، کینهای قدیمی از «محمدابراهیم» به دل دارد و این کینه باعث میشود که مترصّد فرصتی باشد تا با او به مخالفت بپردازد؛ چنانکه «غلامرضا» را سوژهی بحث و جدل با برادرش قرارمیدهد تا حرفها وانتقادات خود را به او بگوید.
* «محمد ابراهیم: …والله آدم لخت و عور از دنیا بره بعض اینه که تو این ماتمسرا بشینه، یکه بشنوه از این گرهگوریا.
جلال الدین: آدم برهنه به دنیا میاد. برهنه هم از دنیا میره. هرچه سبکبارتر بهتر. دنیا حکم دریا رو داره، زندگی، زورق. آب در کشتی هلاک کشتی است. بحری بیجامه، امید نجاتش بیشتره تا مسافر با اثاث.
محمدابراهیم: پس شمام بسم الله هرباترپلو، تارزان خان افلاطون. ضرب زورخونه رفت آقا مرشد بفرما کنسرت بده، ارکستر فینالمونیک وی ای(فیلارمونیک وین)
جلال الدین: سالک نه جای کسی رو تنگ میکنه، نه کسی جاشو تنگ. میشد به جای سیلی آبدار یک مشت آب زد به صورت این مصفّا.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1117)
چنانکه قبلا اشاره کردیم، «جلال الدین» شخصیتی پویا است؛ از آن جهت که دچار تحول در فکر و رفتار میشود و آن تحول در نحوهی برخوردش با برادر و کنار گذاشتن کینهی چند سالهاش از اوست. اما این تحول بر خلاف آنچه در«محمدابراهیم»رخ میدهد، تحولی یکباره و غیر منتظره است؛ «محمد ابراهیم»، «غلامرضا» را به حمام میبرد و دربرابر نافرمانی او از رفتن به زیر آب داغ، او را میزند. «جلال الدین» با دیدن سیاهی زیر چشم «غلامرضا» ناراحت میشود و به سراغ «محمدابراهیم» میرود تا درباره رفتار زشتش با او صحبت کند، ولی کار به مشاجره میکشد. «محمدابراهیم» کمربند خود را کشیده، با او درگیر میشود، به زمین میافتد و درست در این لحظه «جمال» به داد او میرسد و دربرابر «محمد ابراهیم» میایستد. شبهنگام که «جمال» به اتاق «جلال الدین» و «غلامرضا» میرود، «جلال الدین» به او میگوید:
* «تو پیر خاموشی، پیرچراغ این شب تیره. همه راز این خاندان رو مادر به تو نگفته بود. تو خود واقفی به اسرار.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1130)
و «جمال» چنین پاسخ میدهد:
* «جمال: نه نیستم، اُم شما گفت جلال الدین اهل عرفانه و محمدابراهیم گمراه. حیرت کردم وقتی دیدم اهلی با وحشی همان میکند که وحشی با اهلی.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1130)
و «جلالالدین» به شرح ماجرای پیدایش اختلاف با برادرش میپردازد.
* «جلال الدین: مأیوس برگشتم تهران. پیری پیدا شد، ناپیدا. یأس به رضایت رسید تا این که برادری آمد قادر و کینهکش.
جمال: این اخوان از لطف خانه مادری حالا صفای طفولیت دارند. اطفال اخلاق محبت از مادر کسب کنند احسن، تا سر عشق از پیران.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1132)
از این گفتگوها در مییابیم که «جلال الدین» با آموختن رموز عشق از پیر ناپیدا، نتوانسته بود سیاهی کینه را از دل خود بزداید و تنها ناامیدی خود را به رضایت بدل کردهبود. «جلال الدین» عارف، با «وحشی» همان رفتار را میکرد که وحشی با او میکرد و عیب این رفتار نسنجیده را هرگز در سیر و سلوکهای عرفانی کشف نکرده بود تا اینکه در جریان آن دعوا، به تحولی که میبایست، دست یافت.
* «جلال الدین: تازیانه آن دعوا، مجازات کینه جاهلانه بود. درد شلاق، شرم گناه رو شست. تنبیه خطاکار، رحمته. امشب، شب رحمته که من بیکینه میخوابم به امید صبح.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1132)
نکتهی قابل توجه در باب هوشیاری او این است که، نحوهی تحولش نیز ما را به یاد تحول و دگرگونیهایی که در شخصیت برخی از عرفا و بزرگان حکمت رخ داده است، می اندازد؛ ماجرای دگرگونیهای یکبارهای که بر اثر دیدن یک خواب یا یک شخص برایمان ذکر کرده اند، مانند آنچه که در شخصیت بزرگانی چون«مولانا»، «عطار»، «ناصرخسرو» و دیگران رخ داده است.
ماه منیر
از دیگر شخصیتهای فرعی، همهجانبه و ایستای فیلمنامه است او دختر بزرگ و فرزند سوم خانواده است. پس از تبعید پدر، مادر به همراه فرزندانش به نزد او میروند ولی به خاطر ضعف بنیهی «ماه منیر»، مجبور به بازگشت میشود و این بازگشت و جدایی اعضای خانواده از یکدیگر، عواقب زیادی برای آنها داشته است. این موضوع بر روحیهی حساس «ماه منیر» تأثیر میگذارد و خود را به خاطر این پیشامد مقصر میداند.
«ماه منیر» به خاطر روحیهی عاطفی شکننده و آسیب پذیرش، از مشکلات روحی فراوانی رنج میبرد. نمونههای زیر، دلایلی بر این مدعا هستند:
او خود را سبب ساز مرگ پدر و تنهایی مادر میداند. هرچند که او در آن زمانی که والدینش تصمیم به جدایی از یکدیگر را گرفتند، طفلی نوپا و بیاراده بوده و دیگران به خاطر او تصمیم میگیرند و جایی برای سرزنش او باقی نمیماند، ولی دلیل همهی دردسرهای پیش آمده را طالع نحس خود میپندارد و خود را به تصور شوم بودنش سرزنش میکند. نمونهی درگیری ذهنیاش را در سفر خیالی او و «غلامرضا» میبینیم.
* «ماه منیر: اگه بندر دریای آتیش باشه و کشتی به ساحل برف نشسته، پا به اسکله نمیذارم. آقاجون. دیگه ماه منیر دیوار جدایی بین شما و مادر نیست….
اگه باز چشمام بیمار حصبهاس، کور میشم تا نبینم مرگ پدری رو از درد تنهایی مردن. آقاجون. بابای غریب.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1146)
* «ماه منیر: وقتی رسیدیم به گذر من میدوم تو کوچه در میزنم.
غلامرضا: نه دخترم کوچه تاریکه میترسی.
ماه منیر: شما که سر کوچه باشین نمیترسم، میخوام داد بزنم مادر، مادر، آقاجونو آوردم از تبعید.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1147)
او در روابط زناشویی و آگاهی از اصول زندگی مشترک ناتوان و بی اطلاع است. او دوبار ازدواج ناموفق را تجربه میکند. همسر اولش یک بازاری متمول به نام «حاج آقا زاویه» بود که عاشق «ماه منیر» بود و برای آسایش و راحتی او هر کاری میکرد. با این حال «ماه منیر» از زندگی با او دلشاد نبود. «ماه منیر» با حسرت آرزو میکند:
* «ماه منیر: کاش مادر ماهارم مث عکسهای تو آلبومش حفظ میکرد….کاش هنوز تو قاب بچگی بودیم»
و در جواب «ماه طلعت» که از او میپرسد، کی باعث جدایی او و «حاج آقا زاویه» شد، میگوید:
* «ماه منیر: ماه منیر، زنی که باید دختر خونه میموند. نه همسر.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1138)
* «ماه طلعت: مادر میگه میخواستی هرشب کار به قهر بکشه.
ماه منیر: اومدن شوهر به خونه، شروع زندگی زناشویی بود. وقت شکستن لاله و شمعدون. زاویه وجودش تجربه و تحمل بود.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1138)
و به خاطر آسایش خودش درخواست غیرمنتظرهای از همسرش میکند:
* «ماه منیر: ازش خواستم زن بگیره. قبول نکرد، عاشق بود، به سلامت من بیشتر فکر میکرد تا راحتی خودش.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1138)
پس از جدایی، «زاویه» او را به خرج خودش، برای مداوا به فرنگ میفرستد و بهترین آسایشگاه را برای درمان او انتخاب میکند. در آنجا با «دکتر» آشنا میشود و با او ازدواج میکند.
* «ماه منیر: رئیس بیمارستان یه دکتر ایرونی بود، یه هموطن در غربت، یه حامی محترم. تور ارامش بود برای یک روح عاصی. دکتر عقل و عشقو با هم داشت. قصدش درمان کامل یک بیمار بود.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1140)
اما «ماه منیر» با همهی احساس خوبی که در مورد این همسرش داشت نتوانست زندگی با او را به سرانجام خوبی برساند.
* «ماه منیر: با شروع دوره بارداری حالت عصبی من عود کرد. تحمل موجود دیگهای رو تو خودم نداشتم، با اون همه توهم و تردید و وسواس، یکی دیگه با من نفس میکشید….میترسیدم از این موجود ناشناخته. جانداری در جان من. ناچار به سقط بچه شدم.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1140)
از «دکتر» جدا میشود و او را که اشتیاق فراوان به بازگشت به وطن داشت، برای همیشه در غربت رها میکند.
چنانکه مشاهده کردیم، مشکلات روحی «ماه منیر» تا به حدی است که توانایی زندگی مشترک با هیچ مردی را از او سلب میکند؛ نه میتواند با یک مرد عاشقپیشه زندگی کند و نه میتواند با مردی که عقل و عشق را با هم دارد، سر کند.
او زنی است با مشکلات روحی و روانی فراوانی که توانستهاند زندگی او و اطرافیانش را تحت تأثیر قرار دهند و ریشهی همهی این مشکلات روانی، مقصر دانستن خود در جدایی پدر و مادرش از یکدیگر است؛ اما خود او بر این امر واقف نیست و ایراد را در نحس بودن وجود خود میداند و این اعتقاد، دلیلی دیگر بر عدم تعادل روحی او است.
* «ماه منیر: …زاویه بیخانمان شد، دکتر در غربت موند. پدر، بیماری منحوس من از مادر جداش کرد، پدر از درد جدایی مرد. مردای زندگی من همه بزرگوار بودند. طالع نحس من شوم بختشون کرد.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1140)
ماه طلعت
از شخصیتهای فرعیساده و ایستای فیلمنامه است. او کوچکترین عضو خانواده است و به اتفاق همسر، دو فرزند و پدر شوهرش زندگی خوب و رضایتمندی دارد. او زنی سازگار، قانع و راضی است و علاوه بر خانوادهی خودش، به مادر و خواهر و برادرهایش علاقمند است و روابط حسنهای با همهی آنها دارد. به وظایف خانهداری کاملاً آشنا است، چنانکه در همهی بخشهای فیلمنامه، او را در حین انجام آن وظایف میبینیم. افراد خانواده هم از او انتظار انجام چنین وظایفی را دارند و او مطیعانه با وجود وضعیت بارداریاش، همهی اوامر را انجام میدهد.
* «مادر: یه بشقاب بکش بذار کنار مادر، غلامرضا نصف شب گشنهش میشه. تنگم آب کن واسه جلال الدین، برای محمد ابراهیمام زیر سیگاری بذار. مراقب باش ماه منیر حکماً قرصشو بخوره، بیخوابی نزنه به سرش….» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1148)
نکتهی مهم در مورد شخصیت او این است که همچون «مادر»، خواهان ایجاد روابط گرم میان اعضای خانواده است و سعی میکند با سیاست خاص خود، حساسیت آنها را نسبت به یکدیگر کاهش دهد و در آن واحد توجهش به همه است و مناسب با خواست آنها رفتار میکند. از جملهی این رفتار زیرکانه را در برابر «محمدابراهیم» میبینیم:
* «محمدابراهیم: …داش آبیته پیژامتم که تشریفات فرمودن آبلیموی حالبر. مار از پونه بدش میاد…
ماه طلعت: سلطان مار هم وقتی از جلدش در میومد عاشق عطر پونه بود.
محمدابراهیم: صد رحمت به پونه. زبون درازی آبجی کوچیکه دیگه از بو گند گلاب هم گندتره.
ماه طلعت: غلط کرده آبجی کوچیکه بخواد زبون درازی بکنه.
محمدابراهیم: خوبه، خوبه، شیرین نشو. زولبیا. روت واشه. برو رد کارت.
ماه طلعت: چشم خان داداش.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1107)
از ویژگی اخلاقی بارز او، احترام کردن بزرگترهایش است؛ به خاطر علاقه و احساس تعهدی که به خانوادهی مادریاش دارد، همسر و دوفرزند خود را رها میکند و برای چند روز نزد آنها میرود ولی همچنان دلواپس فرزندانش هم است و بیشتر از آن دلواپس اینکه نگهداری از آنها برای پدرشوهرش، زحمت ایجاد کند.
او تنها کسی است که با روحیهای عالی، از گزند حوادث روزگار سالم مانده است، نه دلمشغولیهای مادی برادرهایش را دارد، نه درگیریهای روحی خواهرش را. در مدت اقامت در منزل مادر، با روحیهای عالی با افراد خانواده ارتباط خوب برقرار میکند و به آنها نزدیک میشود و اجازه نمیدهد رویدادهای ناراحت کنندهی این چند روز در روحیه و نحوهی برخوردش تأثیر بگذارد.
شخصیت «ماه طلعت»، شخصیتی ایستا و ساده است، زیرا نه دچار تحول شخصیتی میشود، نه تلاشی برای نمایش زوایای گوناگون شخصیت او شده است.
جمال
«جمال» ناپسری مادر است. او حاصل ازدواج کوتاه مدت سردار «حسینقلی ناصری» با زنی از قبایل عرب جنوب است. او نیز بنا بر خواستۀ مادر مبنی بر گرد هم آمدن فرزندانش، به منزل مادر میآید. این شخصیت به عنوان نماد صلح و درک متقابل است؛ این مطلب درهیئت سفیدش در فیلم مشهود است؛ سفیدی رنگ جامۀ وی رنگ سفید صلح را در اذهان تداعی میکند؛ همچنین این ویژگی را در برقرار کردن آشتی دوباره میان «جلال الدین» و «محمدابراهیم» پس از سالها کینهورزی به وضوح مشاهده میکنیم. او بیریا و در عین حال آگاه به روحیات همۀ افراد خانواده است. فرزندان پدرش برای او اهمیت فراوان دارند و این اهمیت او را به کنکاش در زندگی و روحیات خواهران و برادرانش وا میدارد؛ هدایایی که در بدو ورود برای آنها آورده دلیلی است بر این مدعا.
حضور او یکی از عواملی است که جنبۀ زمینی به شخصیت نیمه عرفانی مادر میدهد. مادر پنهان نمودن وجود او را از همگان به خاطر شکوه شوهرش و عزت زنانۀ خویش میخواند. مادر نیز مانند بیشتر زنان، همسر دیگر اختیار کردن شوهر را امری ناپسند میداند؛ هرچند این کردۀ شوهرش به خواست او بود، ولی به خاطر ناپسند بودن آن نزد عوام و ترس از لکهدار شدن عزت و شخصیت خود آن را از دیگران پنهان کرد.
استاد مهدی
از جمله شخصیتهای فرعی، ساده و پویای داستان است. او همسر «ماه طلعت» است و به همراه پدرش «استادباقر» در کارگاه نجاری مشغول به کار است. عاشق کار است و به سبب این علاقه و اشتغال فراوان به آن، گاه از حضور «ماه طلعت» غافل میشود.
* «ماه طلعت: اوسمهدی توسکا براش آشناتره تا طلعت.
اوس باقر: عین موریونه عاشق چوبه، میگم شانس آوردی هووت چوبه و نروک، والّا یه دوجین پینوکیو داشتی قدونیم قد….» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1102)
خودش خطاب به پدرش که استاد او به شمار میرود، میگوید:
* «اوس مهدی: کاشکی یه دونه از اون قاب عکسهای منبتکار شما، کار دست من بود، اونوقت مینشستم تا آخر عمر سیب زمینی پوست میکندم.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1102)
پس از رفتن «ماه طلعت» به منزل مادر و اقامت چند روزه اش، جای خالی او را را حس میکند و نبودنش عذابش میدهد. تا جایی که با وجود رفتار نه چندان خوشایند «محمدابراهیم» با وی، وقت و بی وقت به بهانههای مختلف به منزل مادر میرود تا «ماه طلعت» را ببیند ولی هربار، «محمدابراهیم»، «ماه طلعت» را پی کاری میفرستد و مانع از دیدار آن دو میشود. او که عاشق کارش بود و به خاطر مشغولیت زیادش با آن، از همسرش غافل میشد ، با نبودن او دیگر دستش به کار نمیرود. در درددلش نزد «مهین»، همسر «جلال الدین» می گوید:
* «…از وقتی طلعت رفته از دل و دماغ افتادم. وقتی پهلوم بود نمیفهمیدم هست. اونقدر بهم نزدیک بود مثل پلک چشم. نمیدیدمش من احمق.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1137)
او مردی محترم است و این احترام را دربرخورد با پدرش و خانوادهی همسرش میبینیم. فردی ساده است، آنقدر ساده که بارها، «محمدابراهیم»، «غلامرضا» و حتی پسرانش او را دست میاندازند.
هرچند، شخصیت «استاد مهدی» در روند حوادث داستان تأثیری ندارد، اما از جهاتی حضورش مفید و ارزشمند است.
- به جهت شناساندن بهتر چهرهی «ماه طلعت»؛ «ماه طلعت»، زنی آرام، خونسرد، قانع و مطیع است، اهل بهانهگیری و اعتراض هم نیست تا به این وسیله، ابراز وجود و جلبتوجه کند. بنابراین، احتمال فراموش شدن او در جریان روزمرهی زندگی فراوان است، زیرا هیچ گونه، دغدغهای از نبودنش نیست. حضور شخصیت «استاد مهدی» نشان میدهد که، گرچه بودن «ماه طلعت»، امری عادی و همیشگی است و به خاطر این همیشگی شدنش، توجه به روحیات او فراموش میشود، ولی نبودنش واقعهای عذابآور و غیرقابل تحمل است. توسط شخصیت «استادمهدی» دانستیم که هرچند «ماه طلعت» همچون نعمتی است که بودنش عادت و امنیت است، نبودنش نیز فاجعهای است غیر قابل تحمل.
- دلیلی بر رابطهی نیکوی مادر با اجتماعی است که در آن زندگی میکند. اینکه مادر آخرین جگرگوشهاش، دختر سردار قهرمان، «سلطان حسینقلی خان ناصری»، را به عقد نجّاری ساده در میآورد، جای بسی تأمّل دارد.
- به خاطر نشان دادن تفاوت او با پسران مادر. «اوس مهدی» از نظر نوع مشغولیت و روحیهی سادهای که زائیدهی همین مشغولیت است، با سایر همجنسانش در فیلمنامه، تفاوت آشکار دارد. او با عشق کسب در آمد میکند در حالی که «محمد ابراهیم» و «جلال الدین» با اجبار و بیعلاقگی به کسب مشغولند.
مهین
«مهین»، همسر «جلال الدین» است. به دلیل مشکلات مالی، پا به پای همسرش به کسب درآمد مشغول است و به عنوان پرستار همیشه کشیک، همواره در بیمارستان به سر می برد. به خاطر متفاوت بودن ساعات کاریاش با ساعات کاری «جلال الدین»، تقریباً هیچ وقت با هم نیستند و دستگاه ضبط صوت، تنها وسیلهی ارتباطی زندگی مشترکشان است. خود او در درددلی که با «اوس مهدی» میکند میگوید:
* «مهین: ما هیچ وقت با هم نبودیم. صبحها و بعد از ظهرها اون بانک و شرکت بود، شبام من کشیک بیمارستان. برای خریدن آپارتمانی که بچه اتاق جدا داشته باشه. حالا اتاق بچه هست ولی حوصله بچه نیست. صداش که رو ضبط بود معنی جدایی رو نمیفهمیدم. اما نوار سکوت میگه که نیست.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1137)
و این مطلب، تأثر خواننده را نسبت به وضعیت او بیشتر بر میانگیزد، زیرا تنها دلخوشیاش در زندگی مشترک و اهمیت فراوانش برای او، کاملاً در مقابل چشمان خواننده ترسیم میشود. این حس جدایی و تنهایی که با نوار سکوت به او منتقل میشود، ناراحت و کلافهاش میکند تاجایی که در تماس تلفنیاش با «جلال الدین» شروع به بهانهجویی و اعتراض میکند، به مقایسهی خود و سایرین میپردازد و غبطهی زندگی آنها را میخورد:
* «مهین: موندگار شدی؟ پس محفل انس اونجا بود. صلح کردی با اشقیا. اگر خواستهات زندگی فامیلی بود از اول میموندی با اونا. منم به جای پرستار همیشه کشیک روزا زندگیمو میکردم. بعدازظهرام یه سر میزدم مطب. گیتی تو درس پس قافله بود، حالا مطبش وقت شش ماهه میدن. ما شدیم خانم پرستار. دختر تنبلای دانشگاه رفتن پی پسر بازاریا ما که یه آب و رنگی داشتیم و خط و ربطی، خواستیم هگلمون بره بالا شدیم همصحبت آقا. حالا اونا از برکت پول پسربازاریا متخصص و ماما و استاد دانشگان، ما بوتیمار شب بیدار.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1136)
حضور او در فیلمنامه علاوه بر نشان دادن شرایط زندگی «جلال الدین»، به خاطر ترسیم بهتر شرایط نابسامان اقتصادی و بیان این واقعیت تلخ اجتماعی است که علم و تحصیلات در برابر مادیات، کم ارج شده است. این واقعیت که همکلاسیهایی که از نظر درس ضعیف بودند با پول همسران بازاری خود، به پیشرفت علمی و رفاه در زندگی رسیدند ولی او، به جرم اینکه با «جلال الدین» باسواد، ولی کم سرمایه ازدواج کرده است، نه تنها ناچار است شرایط سخت کاری را تحمل کند بلکه از قافلهی پیشرفت علمی نیز عقب مانده است.
شخصیت او از ویژگی ایستایی و سادگی برخورداراست.
توبا
از دیگر شخصیت های فرعی، ساده و ایستای فیلمنامه است. او همسر «محمدابراهیم» است؛ زنی خوشگذران و تجملی و ولخرج که حضور شوهر را وسیلهای برای مهیا شدن زندگی مرفه میداند. مشغولیت ذهنی اصلی او پول است و خوشگذرانی. با همسرش تا حد زیادی، نامهربان و غریبه است. از درددلهای «محمدابراهیم» نزد مادرش، به وجوهی از شخصیت او پی میبریم:
* «محمدابراهیم: هرکدوم از دخترا علاحده آپارتمان جهیزیه دادم که برن سر زندگیشون. دخترام که کرکره آپارتمانشونو کشیدن پایین. اومدن حجره پدرشون وردست مامیشون حموم سونا میگیرن.
مادر: توبا که زن خوبی بود مادر. اهل بود.
محمدابراهیم: باز معرفت نوه ها. شکلات و پول توجیبی شون برسه، دوتا آقاجون بار ما میکنن، اهل بود مادر، همچین که خونه رو به اسمش کردم دم در آورد. یک زبون پیدا کرد قاعده باتون اسکی. میدونی خان داداشو چی صدا میکنه مادر؟ میگه بوفالو.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1131)
در تماس تلفنیای که «محمدابراهیم» پس از چند روز اقامت در منزل مادر با «توبا» دارد، با گفتههایش، چهرهی دقیقی از شخصیت خود را به نمایش میگذارد:
* «توبا: به به؟ ابراهیم مادر دوست؟ نمردیم و دیدیم قوموخویششناس شدی دم رفتن. اون جلال یکهگو و طلعتماما خمیرم که دست کمی از داداشی خله و آبجی چلهات ندارن. توأم خوب شدی میون دارشون واسه اون یه خشت خرابه مادرجون پیلیسهات. نترس. اون تا همه مارو نذاره تو گور خیال رفتن نداره. زنای مردم شانس دارن والله. شوهراشون به موقع سرشونو میذارن زمین باعزت، زناشون یه نفس راحت میکشن یه چار صباح. شوهر بانو، بنده خدا تو چهل سالگی سکته کرد. یه کرور دلار و ملک و املاک گذاشت واسه زنش تو فرنگستون بگرده و حظ کنه. مرادخان شوهر وجیه، جای پسر تو بود، سرطان خون گرفت، نه زاقی نه زوقی. اونچه جواهرفروش و بوتیکدار تو تهرون دست به سینه زنشان. وضع رفیعه ماشاالله از همه بهتره. شوهرش تو سیستان بلوچستان جاده صاف میکنه، زنشو فرستاده ساحل نیس. اینا رو میگن مرد، جون کلام، خاک کفش پدرزنو برمیدارن میکنن گل دوماد. دومادونتم تنهاش خورده به تو، تنبونشون دوتا نشده دم درآوردن افتادن به جون دخترات. منم حال و حوصله بیوهداری ندارم. بچه هاشونو انداختن سر من، یا فالگیرن یا سلمونی. خواستم بدونی میخوام با فریده و محمود برم دبی، یا با مهاجری ترکیه. هزار دلار بیشتر نمیخوام. صندل پلاستیکی میبریم، شلوار جین میاریم. توام یا خودت میای یا خبرت. همین.» ( مجموعه آثار علی حاتمی:1135)
او تنها شخصیت منفی داستان است ومهمترین دلیل ما بر این مدعا این است که، تأثیر زیادهخواهیها و بد طینتیهایش، «محمدابراهیم» را وادار به انجام کارهایی میکند که مخالف اخلاق و اعتقاداتش است؛ برای مثال، برخوردش با «جلال الدین» و «غلامرضا» که قبلاً شرح داده شده است.
